Omwille van de onderlinge concurrentie brengen tijdschriften, kranten en TV-zenders hun jaaroverzichten doorgaans in december van het aflopend jaar … op het gevaar af dat feiten van het nipte jaareinde uit de boot vallen. Vooralsnog heb ik, voor wat Haspengouw betreft, geen concurrentie te vrezen. Daarom heb ik ge-durende de eerste weken van 2021 rustig de tijd genomen om het Haspengouws jaaroverzicht 2020 op een eigenzinnige wijze samen te vatten. Onderhavig vind je het eerste deel. Mijn algemene conclusie is: “2020 was een grijze opeenvolging van dagen met veel beloften en wachten op beterschap. Een bloemlezing.    

Het religieus erfgoed verschraalt gestaag

Met de geheimzinnige verkoop van de abdij van Colen (Kerniel, Borgloon) betreurt Haspengouw in de lente van 2020, naast tal van corona-slachtoffers, ook het verlies van zijn laatste ‘levende’ abdij. [Zie de blog: In memoriam – klooster van Colen]. Te Kuringen (Hasselt) belooft Toerisme Vlaanderen, bij monde van minister Demir, dat de prestigieuze site van de Herkenrodeabdij, na een kwarteeuw restaureren en renoveren, tegen het ‘verkiezingsjaar’ 2024 eindelijk een toeristische hotspot zal zijn. In het lijvig boek ‘Met maagdelijke blik – De reliekenschat van Herkenrode doorgelicht’ (F. Van Cleven, J. Reyniers en A. Ervynck, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. Scientia Artis 17, 2020) lees je de bevindingen van hun onderzoek op de reliekschedels die thans in het koor Sint-Quintinuskathedraal (Hasselt) te zien zijn. Het verhaal van de grauwzusters in Tongeren (Corverstraat) is voltooid; de laatste vijf zusters verhuizen naar Hasselt. Het voormalig ursulinenklooster in hartje Diepenbeek (Kloosterstraat) maakt voortaan deel uit van de woon-zorgcampus Angelahof. In de Lazerijstraat te Hasselt wordt het voormalig klooster van de Broeders van Liefde omgevormd tot klaslokalen ten behoeve van de vrije basisschool De Tuinwijk. Op diverse ‘stille’ plaatsen vernielen vandalen kapellen en/of hun interieur, o.a. in Munsterbilzen (Sint-Amorkapel, 1943), Hoeselt (Jeugdkapel), Gingelom, Boekhout en Mechelen-Bovelingen. In Hoeselt voorkomt de provincie (voorlopig?) de sloop van een authentiek dorpsgezicht, nl. de villa in het decor van de dorpsbeeldbepalende Mariagrot aan de Hoogstraat. Goed nieuws is de publicatie ‘De Kluis van Vrijhern. Verborgen parel – eeuwenoude stilte’ (C. Swerts en A. Daenen, vzw Hoeseltse Geschiedkundige Studiegroep), een vroom relaas over een charmerend stukje authentiek Haspengouw. Deze bezoekersgids (42 blz.) is te koop in de Kluis van Vrijhern, de draaischijf van de greenspot Vrijhern en vertrekplaats van diverse bewegwijzerde wandelingen … een dubbele aanrader.

Het Haspengouws kastelenlandschap … belofte maakt schuld!

NV-A minister Diependaele belooft in samenspraak zijn met zijn Limburgse collega Zuhal Demir de broodnodige financiële ondersteuning om twee iconen van het Haspengouws kastelenlandschap in ere te herstellen, nl. het kasteel van Heers en de burcht van Brustem. In afwachting van de aankoop en het herbestemmingsplan werkt de lokale vzw Heerlijk(heid) Heers onverdroten én met beperkte middelen verder aan de sanering van het Engels kasteelpark dat sinds afgelopen zomer publiekelijk toegankelijk is. De nieuwe erfgoedwandeling, die kadert in het ‘Verborgen Moois’- programma van het RLHV, is 2,5 kilometer lang en vertrekt aan de sporthal van Heers (Raes van Heersstraat). Begin 2021 wordt de 31 jaar oude ijzeren stelling rond de natuurstenen Burchttoren van Brustem afgebroken en kan er, ten behoeve van de nakende restauratie, een nieuwe gebouwd worden … klinkt mij als toekomstmuziek in de oren. Sinds eind februari is de minutieus gerestaureerde commanderij van Ordingen, het levenswerk van Richard Sleurs die er eigenhandig ruim 20 jaar aan gewerkt heeft, een prestigieus viersterrenhotel. Omwille van de coronabeperkingen wordt het een opening in mineur. De zusters annuntiaten van Heverlee verkopen hun kasteeldomein Mariagaarde, eertijds de thuishaven van de heren van Hoepertingen. Begin 2021 starten in Sint-Truiden de werkzaamheden voor de herbestemming van het Domein Speelhof : het kasteel dat kampt met stabiliteitsproblemen, wordt een indoor klimparadijs … als dat maar goed afloopt! We noteren de ‘groene’ belofte van de stad Hasselt dat het domein Prinsenhof te Kuringen door de koppeling met de aanpalende Prinsbeemden in de komende jaren tot 25ha uitgebreid wordt, d.i. driemaal de huidige oppervlakte. De nieuwe eigenaar gaat het Domein Alstergoed alias het Rood Kasteel te Kerkom-bij-Sint-Truiden in zijn oorspronkelijke toestand herstellen; concreet betekent dit het herstel van het 19^de-eeuws parklandschap en de aanplant van een nieuw bos op de voormalige paardenrenbaan. Rond het zieltogend kasteel van Rijkel blijft het angstvallig stil. De familie Claes verkoopt het kasteel van Rapertingen alias Kasteel Trekschuren aan vastgoedontwikkelaar Amaury Verelst; het wordt herbestemd tot vastgoedkantoor van ‘Verelst & Gilen Projects’. In Kortessem zijn de nieuwe beheers- en herwaarderingsplannen van het gemeentelijk kasteelpark de Fauconval bekend. Even is er opschudding bij de vaststelling dat de eigenaar van het kasteel Jongenbos te Vliermaalroot een aantal bomen uit het kasteelpark liquideert. Hij kan hiervoor echter de toelating van de bevoegde provinciale overheid voorleggen. In de rand van dit incident stelt Tom Thijsen, burgemeester van Kortessem, aan de kaak dat Limburg slechts drie natuurinspecteurs heeft. Op de vooravond van de nationale feestdag (21 juli) brengt de voltallige koninklijke familie een bezoek aan het door corona zwaar getroffen rusthuis Cecilia, gehuisvest in het voormalig kasteel d’Erckenteel in Terkoest-Alken; tijdens de ‘eerste golf’ van de pandemie sterven in dit rusthuis 17 mensen!

Het Haspengouws kerkenlandschap ten prooi aan erosie

De restauratie van de collegiale Sint-Odulfuskerk in Borgloon is voltooid en mag beslist gezien worden. In het ietwat gemoderniseerd interieur dat aansluit bij de elite van het Haspengouws erfgoed, vinden twee curiosa van de ter ziele gegane abdij van Colen –nl. het Odiliaschrijn en de wonderbaarlijke koorstoel van Lutgardis van Tongeren–een nieuw onderkomen. De kerkfabriek van ’s Herenelderen zet het Sint-Stefanuskerkje van Ketsingen voor 125 000 euro in de etalage. De stad Borgloon doet hetzelfde voor de mediageile Sint-Jan-de-Doperkerk van Kuttekoven. Bij een proefsleufonderzoek, voorafgaand aan de verkaveling van het weiland naast de huidige Sint-Martinuskerk (1908) te Riemst, vinden archeologen restanten van oudere voorgangers … het 8^ste-eeuws Karolingisch kerkje dat door de noormannen werd verwoest?  De Sint-Vedastuskerk van Hoepertingen, één van de drie kerken zonder nevenbestemming in de federatie Borgloon, ondergaat een dringende ingreep tegen insijpelend vocht; vooruitzichten op een meer diepgaande restauratie zijn er evenwel niet. In Munsterbilzen wordt het scheef hangend kruis –samen met de windhaan goed ca. 300 kilo– van de toren van de Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk verwijderd; de boktor heeft de houten bevestigingspen opgevreten.  In Terkoest-Alken zijn parochianen bezorgd over de toekomst van hun Onze-Lieve-Vrouwkerk; het betreft een meningsverschil tussen de begrippen herbestemming (Open-VLD, wat op termijn in afbraak kan resulteren) en nevenbestemming (CD&V, wat het voortbestaan van een sacrale functie garandeert). De inwendige restauratie van het neoromaans Sint-Pieterskerkje waar de heiligen van Wintershoven thuis zijn, nadert zijn apotheose. De Sint-Martinuskerk van Mettekoven wordt een polyvalente ontmoetingsruimte voor de dorpsgemeenschap. Dit impliceert de voltooiing van een plan –een pilootproject voor de federatie Heers– uit 2017 waarop naar verluidt een kostenplaatje van 520 000 euro kleeft. De Sint-Lambertuskerk van Broekom huisvest het Vincentiaans Centrum Wellen-Borgloon. In Hoeselt blijven drie van de zeven kerken in ‘dienst’: de Sint-Stefanuskerk van de centrumparochie en de gebedshuizen van Romershoven en Alt-Hoeselt. De Onze-Lieve-Vrouwkerk van het gehucht Nederstraat is tot bibliotheek herbestemd. Met inspraak van de bevolking krijgen de kerken van Werm, Schalkhoven en Sint-Huibrechts-Hern binnenkort een nieuwe rol. Ik kijk met meer dan gewone belangstelling uit naar de toekomstige status van het bizarre kerkje van Sint-Huibrechts-Hern met zijn unieke 13^de-eeuwse muurschildering, het oudste document dat de legende van Sint-Hubertus visualiseert … erfgoed van bovenlokaal belang!

Archeologie en geschiedenis: de kennis over het verleden wordt aangescherpt

Langs de Montenakensteenweg te Gingelom openbaart een noodopgraving de vondst van een hout-lemen hoeve en een grafmonument. Hieruit concludeert men bewoningsactiviteit in het tweede millennium voor het begin van onze tijdrekening, van ca. 1800 tot ca. 850 voor Christus. Archeologe Elke Wesemael: “Het is pas de tweede maal dat het Haspengouws bodemarchief een dergelijke vondst aan het licht brengt”. In de marge van de vernieuwing en modernisering van de spoorwegovergangen (Rooi-, Nierstraat) op het grondgebied van Diepenbeek kaderen archeologische opgravingen. Volgens de eerste bevindingen worden hierbij –de site ligt aan de bewoonbare noordrand van de brede Demervallei– archeologica uit minstens vier perioden aangetroffen: het mesolithicum (silexboortje), de ijzertijd (paalkuilen), de Gallo-Romeinse tijd (molensteen) en de middeleeuwen (grondvesten van een vakwerkhoeve). Romeins Tongeren haalt het nieuws naar aanleiding van een vondst uit 2016 op het Regulierenplein. Na onderzoek blijkt het beschreven loden plaatje (12 x 14 cm) een zgn. vervloekingsplaatje (defixiones) uit de tweede helft van de eerste eeuw te zijn … een verwensing aan het adres van een zekere Gaius Iulius Viator uit de elite van het toenmalige Tongeren. Het is voor het eerst maal dat zo ‘n ‘document’ in ons land wordt gevonden. Stadsarchivaris Steven Vandewal en archeoloog Alain Vanderhoeven verfijnen in nieuwe publicaties het historisch relaas van Tongeren; het betreft o.m. de ontsluiering van de periode ca. 1000 na Chr. Enkele archeologisch geladen zones ten zuiden van de huidige dorpskom Rutten worden in de zomer met moderne technieken geofysisch gescand … een peiling waarbij het bodemarchief zelf onaangeroerd blijft. Het betreft de genivelleerde middeleeuwse motheuvel(s) en de weide rond de Sint-Evermaruskapel waar de oudste kerk –het kerkje van een 7^de-eeuws kersteningsklooster?– heeft gestaan. Stadsarcheoloog Dirk Pauwels: “Als het geofysisch dorpskernonderzoek te Rutten positief geëvalueerd wordt, willen we zo meer Tongerse dorpen scannen om op lange termijn ook toeristen in onze dorpen te krijgen”. In Haspengouw participeert Tongeren aan het Euregionaal erfgoedproject Terra Mosana. Specifiek wil men, op basis van archeologisch onderzoek onder en rond de Onze-Lieve-Vrouwbasiliek, in 3D het verhaal en het uitzicht van verdwenen kerken uit het eerste millennium tonen: de vroegchristelijke basilica (4^de eeuw), de Merovingische kerk (6^de eeuw), de Karolingische kerk (8/9^de-eeuw) en het Ottomaans gebedshuis (10/11^de-eeuw). Zie terramosana.org/nl. Wie op zoek is naar dynamische kaarten met o.m. nederzettingen, grafvelden en wegen in de voormalige civitas tungrorum (dit gebied bestrijkt zowat de oostelijke helft van het huidige België) tussen 40 voor Chr. en 950 na Chr. kan terecht op de website “Mapping the civitas tungrorum”. Zie gis3700.be/grm/civitas

Steden: Hasselt, Sint-Truiden en Tongeren blikken vooruit en plannen

In het economisch geteisterde Hasselt gebeurt de openstelling van het prestigieuze Quartier Bleu aan de kanaalkom in mineur. Corona verdaagt de organisatie van grootse evenementen. Het Spartacus dossier raakt, ondanks mijn goed bedoelde suggesties in de blog “Spartacus Heeft Het”, niet van de grond. Er worden tal van ideeën gelanceerd en plannen opgesteld om de ‘historische binnenstad’ en het historisch kerkhof aan de Kempische steenweg te rehabiliteren. De meningen over de herinrichting van de verloederde stationsbuurt zijn verdeeld. Het stadsbestuur wil af van het imago dat de provinciehoofdplaats in zake wonen tot de vier duurste steden van ons land behoort. Daarom ligt het toekomstig accent op betaalbare projecten. Medio januari 2020 start de afbraak van de gelatinefabriek, in zijn soort ooit één van Europa’s grootste! Hiermee bergt Hasselt weer een icoon –het zgn. lijmfabriekske– op in zijn industrieel-archeologische erfgoedkast … voer voor latere nostalgische tentoonstellingen! De schoorsteen, de fosfaatopslagplaats en een bijgebouw blijven (voorlopig?) overeind. Op het Kolonel Dusartplein wordt het standbeeld van Leopold II met rode verf beklad.

Fruitstad Sint-Truiden ligt in het oog van de eerste coronastorm. Eind augustus wordt in het centrum de heraangelegde Groenmarkt annex abdijplein met een coronaproof dans- en lichtshow ingehuldigd. De inplanting van een nieuwe wijk (woningen en een schoolcampus) achter het station stuit op verzet van de buurtbewoners. Omtrent de hedendaagse erfgoedproblematiek verschijnt in het tweemaandelijks tijdschrift “Monumenten & Landschappen” (2020. Jaargang, 39, nr.6) een interessant artikel met als titel: “Zijn lokale besturen klaar voor een eigen onroerenderfgoedbeleid? Een stand van zaken in de stad Sint-Truiden”.

In het Pliniuspark te Tongeren wordt het kunstwerk ‘In Memoriam’ van kunstenaar Renato Nicolodi (°1980, Anderlecht) onthuld. Het wordt een nieuwe attractie langs het parcours van een langlopend expo-project van moderne kunst dat in 2012 startte; in de ‘even’ jaren koopt de stad een eigentijds kunstwerk aan. Tongeren focust op uitersten: moderne kunst versus de antieke Romeinse beschaving. Voor de rest richten de Tongenaren de blik op 2021 met o.a. de renovatie van het 18^de-eeuwse stadhuis, de heropening van de ‘Oude Gevangenis’ met een capaciteit van 50 volwassen gedetineerden en een nieuwe wisseltentoonstelling in het Gallo-Romeins Museum.

Kriskras en lukraak door stille dorpen en gehuchten

In Grote-Spouwen speurt men het ganse jaar vruchteloos naar de brandstichters van het toekomstig asielcentrum; er komt geen schot in deze zaak én de renovatie. In Oetersloven (Wellen) zoekt men een geschikte locatie voor de bouw van een metalen uitkijktoren op hét ‘hoog(s)tepunt’ van het fietsroutenetwerk. In het gehucht Vrolingen (eveneens Wellen) staat het stamcafé van Haspengouws meest bekende landbouwer –boer Firmin Vandeput– te huur; even verderop maakt de artisanale stroopstokerij van Vrolingen een geslaagde doorstart. Langs de Hasseltsesteenweg te Kortessem moet een beschermde vakwerkhoeve wat opschuiven voor de realisatie van het cohousing-project ‘hof van Printhagen’. De buurt van het Stationsplein te Borgloon stevent af op een urbanistische metamorfose. Tegen de zin van buurtbewoners en ten koste van de biodiversiteit worden op het fietsroutenetwerk in Hoeselt twee segmenten van een holle weg verhard. In de Kerkstraat te Membruggen (Riemst) wordt de hoeve ‘Met Grietjes’ gesloopt en vervangen door een appartementencomplex; de gevels waren opgetrokken met de eerste machinaal vervaardigde bakstenen van de plaatselijke steenbakkerij. Er wordt een restauratiedossier ingediend voor de beschermde, maar sterk vervallen hoeve Coenegrachts (1646) aan de Mergelstraat in Zussen (Riemst); de eigenaar wil er een B&B uitbouwen. In Heukelom (Riemst) stort een schuur in mergelsteen in. De afgebrande Paenhuyshoeve in Riemst mag niet afgebroken worden wegens historisch en architecturaal beschermd. Diepenbeek bewaart 93 historisch belangrijke graven waaronder de grafsteen van de befaamde gebedsgenezer Mathieu Vanharen (1865-1952) alias ‘Het Menneke van Diepenbeek’. Op de begraafplaats van Zichen (Riemst) vernielen vandalen 13 graven. In de Kleinstraat te Val-Meer (Riemst) brengen boringen het bestaan van een onbekende mergelholte in beeld. In Rukkelingen-Loon is er protest tegen het boren van een private waterput omdat de bestaande waterwinning (Breedpadstraat) van het drinkwaterbedrijf ‘De Watergroep’ de stabiliteit van de bodem dermate verstoort dat de gevels van diverse huizen scheuren. In Heers neemt Kristof Pirard de burgemeesterssjerp over van partijgenoot Henri Dumont. Ook Hoeselt houdt grote kuis op zijn kerkhoven. De grafsteen van ‘Schoolmarieke’ (Anne-Maria Geeraerts, 1867-1969) wordt niet verbrijzeld maar krijgt –dankzij de alertheid van raadslid Wim Hellinx– een tweede leven in het Openluchtmuseum van Bokrijk … naast haar kleuterschooltje dat in het Haspengouws dorp werd heropgebouwd. In de Lindebornstraat in ’s Herenelderen (Tongeren) veroorzaakt een wolkbreuk een modderstroom. In beekdalen te Gelinden (Sint-Truiden), Borgloon, Wellen en Romershoven (Hoeselt) worden in het kader van het integraal waterbeleid bijkomende overstromingsbekkens aangelegd. Erosie en vallende stenen brengen twee bruggen (te Hoelbeek en Eigenbilzen) op het traject van de opgedoekte spoorlijn 20 in opspraak. In kantoren van diverse gemeentehuizen worden –ver boven de hoofden van de onderdanen– door lokale politici verkennende gesprekken omtrent eventuele fusies gevoerd. 

Lapis, mors-abolescens.
21 januari 2021