Kerkenlandschap Religieus erfgoed

Hubertus van Luik te gast in Haspengouw

23 november 2022 Haspengouw 1873

Ze zijn wellicht van alle tijden … de verzonnen verhalen om allerlei doelstellingen en ideologieën kracht bij te zetten. Dit recept werd vast en zeker ook toegepast tijdens de vroegmiddeleeuwse kerstening. Hubertus van Luik is er het levende bewijs van. Langs Haspengouwse wegen en dreven komt men hem immers nog steeds tegen, a fortiore in Sint-Huibrechts-Hern en het Tongerse Jekergehucht Offelken.

 

Hubertus van Luik was een tijd- en geestesgenoot van o.m. Trudo (van Sint-Tuiden; ca. 628 - 695) en Lambertus (van Maastricht; 647 - 705). Al deze eerbiedwaardige en gezaghebbende  ‘sinten’ verwierven in onze contreien naam en faam tijdens de vroegmiddeleeuwse kerstening (ca. 640-730). Doorgaans waren het telgen van invloedrijke, aristocratische families uit de toen heersende Frankische dynastieën, een kwestie van meer overredingskracht t.o.v. van het gewone volk dat moest gekerstend of bekeerd worden … van het heidendom tot het christendom.

Beknopte biografie

Hubertus van Luik zag het levenslicht omstreeks 655 als oudste zoon van hertog Bertrand van Aquitanië. Dankzij zijn adellijke status bekleedde hij reeds op jeugdige leeftijd hoge functies (bv. paltsgraaf) aan het hof van toenmalige Frankische en Merovingische koningen zoals Theoderik III (654-691) en Pippijn van Herstal (635-714). Over zijn politieke loopbaan en verwezenlijkheden heb ik in de annalen geen zinnig woord gevonden. Zijn echtgenote Floribana, dochter van de graaf van Leuven, stierf in 685 (?) in het kraambed van zijn enige zoon. Volgens de legende (infra) zegde Huibrecht nadien zijn losbandig leven vaarwel en bekeerde hij zich – na een signaal van de Genade – op wonderbaarlijke wijze tot het christendom. Na de dood van Lambertus (hij werd vermoord door aanhangers van Pippijn omdat hij diens overspelig gedrag openlijk hekelde!) werd Hubertus bisschop van Maastricht-Tongeren. Door de sociale onlusten die volgden op de moord van de populaire Lambertus werd Maastricht een onveilige stad en liet Hubertus in 718 resp. 722 de relieken van Lambertus resp. de bisschopszetel van Maastricht naar Luik overbrengen. Hubertus was dus de laatste bisschop van Maastricht en de eerste bisschop van Luik. Hij overleed in 727; volgens de overlevering stierf hij in het Brabantse Tervuren, andere bronnen situeren dit overlijden in Voeren (Fura). Zijn zoon Floribertus volgde hem op als bisschop van Luik (727-746). [Geheel terzijde, maar toch interessant. Deze Floribertus was betrokken bij de verheffing van de relieken van Landoaldus en zijn metgezellen, verbonden aan het Haspengouwse kersteningsmonasterium van Wintershoven.] In 742, amper vijftien jaar na zijn dood, werd Hubertus al heilig verklaard. Zijn relieken werden in 825 overgebracht naar het Karolingisch monasterium van Andage … het startsein van een lange bedevaarttraditie. Andage veranderde kort daarna van naam en werd Saint-Hubert-en-Ardennen. Op heiligenkalender is 3 november Hubertus’ naamdag.

De Sint-Hubertuslegende

Edelman Huibrecht was een gedreven jager. Op een zekere Goede Vrijdag – de jaartallen hieromtrent variëren tussen 678 en 685 – stond hij tijdens een jacht plots oog in oog met een hert maar, getroffen door een lichtgevend kruis in het hertengewei, schoot hij niet. Een visionaire stem maande hem aan in de leer te gaan bij Lambertus, bisschop van Maastricht. In deze Maasstad en tijdens zijn reizen naar en verblijf in Rome, waar hij Paus Sergius I ontmoette, bekeerde Hubertus zich tot het christendom en werd hij een voorbeeldig kersteningspredikant.

Het jacht- en bekeringsverhaal van Hubertus is nauw verwant met de hagiografie van Eustachius van Rome die leefde en getuigde in de tweede eeuw na Chr. De Sint-Hubertuslegende is een geïdealiseerd verhaal dat voor het eerst in de 11de eeuw door monniken werd opgetekend en waarover tot aan het eind van de 15de eeuw minstens zeven weliswaar gelijkaardige versies bestaan. Of en tot hoever de mondelinge overlevering nog teruggrijpt naar het eerste millennium is me niet bekend. Toch deze kanttekening: in de literatuur duikt de term ‘Goede Vrijdag’ pas op vanaf de 11de eeuw en was deze belangrijke dag in de agenda van christelijke geloofsleer ten tijde van Hubertus nog niet in zwang. Wat specifiek met betrekking tot Haspengouw als archivalische informatiebron wel goud waard is, is de laat-13de-eeuwse muurschildering in het gotisch koortje van de Sint-Hubertuskerk te Sint-Huibrechts-Hern … het oudst gekende beeldverhaal van de Sint-Hubertuslegende!

Hubertus herkennen en vereren  

Als jager is Hubertus herkenbaar aan zijn outfit: een halflange jas, hoge laarzen en een hoed of muts op het hoofd. De jachthoorn, kruisboog en spies zijn gebruikelijke attributen. Differentiërend t.o.v. andere ‘heilige’ jagers, is het hert met een stralend kruis in het gewei.

Bisschop Hubertus wordt –meestal met baard – zowel staand als zittend voorgesteld. Hij draagt een waardig bisschopskleed; mijter en staf benadrukken zijn gewijde functie. Toen hij destijds twijfelde of hij wel capabel was om de grote Lambertus op te volgen, overtuigde een engel hem door het aanreiken van een stola. Een jachthoorn – eventueel samen met een Hubertussleutel (infra) – verwijzen naar zijn roeping. Vaak is er, in het decor, ook een hert met stralend kruis aanwezig.

Hubertus is in de eerste plaats de patroonheilige van de jagers. Maar ook boswachters, houtbewerkers,  metaalarbeiders, hondenliefhebbers en zelfs opticiens zijn hem gunstig genegen.

Hubertus werd vereerd als
beschermheilige tegen allerhande veeziekten, razernij en vooral hondsdolheid. Deze kwaal was in vroegere tijden een fatale en vaak voorkomende infectieziekte, die optrad na een beet van een hond, reptiel, vis of een ander dier.

Hubertusbrood. Op Hubertus’ feestdag werd brood gewijd en aan het vee gevoederd.  Deze traditie bestond tot ca. 1960 in meerdere Haspengouwse parochies … waar landbouw dagelijks brood was.

Hubertussleutel. Een brandijzer in de vorm van een sleutel (een staaf met een verdikt uiteinde) waarmee eertijds op bedevaart in een Hubertusheiligdom etterende wonden gereinigd werden. Stel je hierbij gerust een letterlijke variante van het ‘brandmerken’ voor!

Sint-Huibrechts-Hern

In België duikt Hubertus op in de nomenclatuur van drie gemeenten, nl. het Waalse Saint-Hubert, het Noord-Limburgse Sint-Huibrechts-Lille (Pelt) en Sint-Huibrechts-Hern (Hoeselt), eertijds hét Haspengouwse bedevaartsoord ter ere van jager-bisschop Hubertus.

De beschermde Sint-Hubertuskerk  aldaar heeft een hoogst ongewoon grondplan. De moderne zaalkerk (1964-65) is gevat tussen een vroeggotische toren en een dito koor (13-14de eeuw). Deze parochiekerk werd amper 50 jaar geleden vergroot omdat ze te klein was, maar nu staat de toekomst ter discussie omdat er in Hoeselt kerken te veel zijn. Er zijn momenteel geen weekendvieringen meer, de kerkdeur is meestal op slot. En dit is spijtig voor de cultuurtoerist want het interieur ademt Hubertus ten voeten uit.

De vroeggotische
muurschilderingen – 1260/90; in frescotechniek en met temperaverf – in het oude koortje vormen naar verluidt het oudst gekende beeldverhaal van de Sint-Hubertuslegende (supra)! Als een stripverhaal illustreren ze de hagiografie van Hubertus: de bekering tijdens een jacht in een bosrijk decor, de eenzame bedevaart naar Rome en zijn bisschopswijding door de paus. Dit weliswaar officieus Vlaams topstuk kwam in 1964 aan het licht toen het 17de-eeuwse pleisterwerk werd verwijderd. De aanwezigheid ervan wordt toegeschreven aan het mecenaat van Jan van Elderen – het geslacht van Elderen resideerde in het nabijgelegen kasteel van ’s Herenelderen – die op latere leeftijd monnik en prior van de benedictijnenabdij van Saint-Hubert werd. 

Blikvanger in het koor is een vroeggotisch beeld (1291-1300) van een zittende, zegenende bisschop Hubertus, gesneden in eikenhout en gepolychromeerd (foto).

Het processievaandel links van het beeld toont een jongere, sportieve Hubertus: in jagersoutfit, met opgerolde broekspijpen, een groene jas, hoge laarzen en een muts. Hij draagt enkele jagersattributen (een heuptas, riem met pijl en boog, een wandelstok). Hubertus verzoent zich kennelijk met een even groot hert met een kruisbeeld in het gewei.   

Ook het 17de-eeuws, barokke schilderij (olieverf op doek) op de oostelijke muur van de zaalkerk verbeeldt de ‘Bekering van Hubertus’.

Jager Hubertus, alsmede zijn leermeester Lambertus van Maastricht, zijn solo geportretteerd op gerecupereerde, neogotische glasramen van ca. 1900.

Jaarlijks op 3 november of de zondag erna herdenken de parochianen nog steeds met passende luister hun patroonheilige: een authentiek en volks Sint-Hubertusfeest met o.m. een eucharistieviering met wijding van het hubertusbrood, kinderzegening, zegening van paarden en honden, een fanfare en jachthoorngeschal, enkele hedendaagse folkloristische accenten zoals een hippe borrelbar en dorpskermis en last but not least een ‘open kerkdeur’.

De Sint-Hubertuskapel van Offelken

De goed verscholen Sint-Hubertuskapel van de oude wijk Offelken, voor het eerst vermeld in een akte uit 1174, verwierf zijn laatbarok uitzicht – in casu een zeszijdige centraalbouw – in de 18de eeuw (1729, 1756). De zichtbaar verbouwde oostpartij (koortje annex sacristie) in silex en Maastrichtersteen is een getuige van het 12de-eeuws, romaans gebedshuis. De kapel is sinds 1950 een beschermd monument.

Tijdens de contrareformatie, in het begin van 17
de eeuw,  werd Sint-Martinus als kapelpatroon aan de kant verschoven ten voordele van Sint-Hubertus. In 1606 werd de broederschap van Sint-Hubertus gesticht. In het verleden was het hier tijdens het ‘Octaaf van Sint-Hubertus’ (3-11 november) gezellig druk. Van heinde en verre kwamen bedevaarders de gunsten afsmeken van Hubertus in de strijd tegen hondsdolheid, tandpijn, pest en kwelgeesten. 

Op het programma van de Sint-Hubertusviering 2022 stonden eucharistie- en gebedsvieringen, reliekenverering, een optocht met o.a. jachthoornblazers en paarden, zegeningen van mens en dier (honden, paarden) en de wijding van Hubertusbrood. Het merendeel van de vieringen hebben momenteel, omwille van praktische redenen, plaats op de nabijgelegen Jekerhippodroom.

Het huidig altaarstuk met ‘Hubertus te paard en het Hert met Kruis’ is een recent doek. Het 18de-eeuws altaarstuk ‘Bekering van Sint-Hubertus’ werd in 2005 gestolen. Het was gedateerd met het blazoen van kanunnik-schenker Arnold-Joseph de Stordeur, verbonden aan het O.-L.-Vrouwkapittel van Tongeren. Dit afgelegen heiligdom was trouwens in de loop der eeuwen meermaals het mikpunt van dieven en barbaren.

Centraal op het altaar rust een kopie van het 15de-eeuws beeld van bisschop Hubertus. Het relatief kleine beeld (60 cm hoog) is uitgevoerd in gepolychromeerd hout en wordt toegeschreven aan de Maaslandse school. Het originele beeld bevindt zich in de Sint-Janskerk te Tongeren.

Nog meer Sint-Hubertuskerken en -beelden.

Hubertus van Luik wordt wel eens de ‘apostel van Zuid-Brabant en de Ardennen’ genoemd. In Nederland en België staan 69 Sint-Hubertuskerken: 5 in Nederland, 46 in Wallonië en 18 in Vlaanderen. Vijf hiervan staan op Haspengouwse bodem, nl. in Sint-Huibrechts-Hern (supra), Henis (Tongeren), Kanne en Membruggen (Riemst) en de Hasseltse parochie Runkst. In al deze gebedshuizen zijn er momenteel geen weekendvieringen meer. Men is er koortsachtig op zoek naar ‘medegebruik’ of ‘herbestemming’. De Sint-Hubertuskerken van Henis (1856-58) en Membruggen (1872) zijn herbouwd in neoromaanse stijl en huisvesten beide een houten Hubertusbeeld (17-18de eeuw). De Sint-Hubertuskerk van Kanne is een moderne zaalkerk (1938), aanleunend tegen een beschermde toren in Maasgotische stijl (16de eeuw); door brandrampen is van de vroegere inboedel niets bewaard gebleven. 

In 1684 werd in de Sint-Pieterskerk van Kortessem het Sint-Hubertusbroederschap gesticht. In mijn kindertijd was het nog steeds actief;  ik herinner mij nog levendig het wijden van het Hubertusbrood tijdens de ochtendmis. Nadien is dit gebruik, samen met zovele andere kerkelijke tradities, uitgedoofd. Maar de aankleding van het huidig kerkinterieur herinnert er nog steeds aan: in een neogotisch glasraam poseert jager Hubertus, in een hoekje op een sokkel getuigt bisschop Hubertus (duofoto). Hubertusbroederschappen en/of -beelden waren/zijn er ook in andere Haspengouwse parochies en kerken, o.a. in de basiliek van Tongeren, de hoofdkerk van Sint-Truiden, de Sint-Pieterskerk (Sint-Truiden), de Sint-Odulfuskerk (Borgloon), de Sint-Jan-de-Doperkerk (Wellen) en in de Sint-Lambertuskerken van Bevingen en Sint-Lambrechts-Herk.

Exit Sint-Hubertuskerk van Runkst

De kogel is door de kerk: de parochiekerk van de Hasseltse spoorwegwijk Runkst zal sowieso gesloopt worden. In september 2022 was het ontwerp klaar, eind 2023 gaan de werken van start. De koormuren met muurschilderingen – anekdotes uit het leven van de heilige Hubertus – van de Hasseltse kunstenares Paule Nolens (1924-2008) zouden intact blijven. Ook het grondplan zou op de een of andere manier zichtbaar blijven. Waardevolle kunstrestanten van de kerk zouden onder twee overkappingen tentoongesteld worden. Over de toekomst van de brandglasramen wordt nog gebrainstormd. Lokale politici dwepen met de toekomstige creatie: een kerkpark als groene long, open ruimte en ontmoetingscentrum. De inhoud van ‘ontmoeten’ is door de tijden heen blijkbaar ademloos geëvolueerd. 

De zo goed als honderdjarige Sint-Hubertuskerk (1913-28) was een uniform neogotisch totaalconcept van de alom bewierookte architect Vincent Lenertz (1864-1914), de ontwerper van een 25-tal kerkgebouwen in het Limburgs landschap.

Aan aristocratische jagers – zoals de jeugdige Hubertus – heeft onze huidige samenleving geen tekort. Maar zouden die herten van weleer nog bestaan? En zouden die herten dan nog een gewei hebben? Zo ‘n gewei met een symbool én een boodschap! Het hoeft voor mij absoluut geen kruis te zijn. De V(rede) of de P(eace) volstaat ruimschoots … als hint voor de creatie van een wereld als een veilige ontmoetingsplaats voor iedereen …    

Lapis, mors-abolescens.
23 november 2022


Scroll to Top
Scroll to Top