Onlangs schreef Robert Nouwen, dr. in de oude geschiedenis, het boek “De Romeinse heerbaan. De oudste weg doorheen de Lage Landen”. Haspengouw in het algemeen en Tongeren in het bijzonder bekleden een cruciale rol in het Gallo-Romeins verhaal over ons land. Vandaar, als kennismaking en/of hint voor een verdere verdieping, deze bondige inkijk van dit boek … een doortastend pleidooi voor de Vlaamse erkenning als archeologisch erfgoed van de heerbaansectie Maastricht-Tongeren-Tienen als stevig argument en fundament voor de duurzame ontwikkeling van een grensoverschrijdend cultuur-toeristisch product. 

Omnes viae Roman ducunt

Achteraf beschouwd is het netwerk van heerbanen de grootste en alleszins de meest duurzame realisatie uit de Romeinse tijd: het is al ruim twee millennia oud en wordt nog steeds gebruikt! Overal in de toen gecultiveerde wereld (het Midden-Oosten, Noord-Afrika, Zuid-, Centraal- en West-Europa, inclusief Groot-Brittannië) zijn hun tracés nog steeds herkenbaar in het landschap bewaard gebleven! Heerbanen waren bedoeld om het bestuurlijk centrum Rome te verbinden met de verste uithoeken van het Romeinse rijk, vandaar de uitdrukking “Alle wegen leiden naar Rome”. Dit omvangrijk project was het resultaat van voorafgaandelijke terreinverkenningen, opmetingen en plannen waarbij ook de lokalisatie van de grote steden –letterlijke draaischijven – werd ingepland … Tongeren is dus een gestichte stad! Heerbanen werden aangelegd door militairen (meestal met de hulp van de lokale bevolking) en waren in eerste instantie bedoeld om de troepen (soldaten, omkadering, bevoorrading, e.d.) vlug (op één dag kon destijds 50 kilometer afgelegd worden) en veilig te verplaatsen. Vandaar trouwens de naam ‘heerbaan’ want in het Middelnederlands betekent ‘heir, heer’ kortweg ‘leger’. Volwassen heerbanen zijn ca. 8 meter breed, de bedding is afgeboord met verstevigde kanten en is laagsgewijs gevuld met aangestampt puin, kiezel, grind en – indien voorhanden – afgeplatte natuurstenen blokken. In Haspengouw bestond de toplaag meestal uit kiezel in een kalkcement. Aan weerskanten van de heerbaan lag een afwateringsgreppel.  Omwille van de veiligheid werden heerbanen bij voorkeur aangelegd op hogere reliëfdelen zoals plateaus of interfluvia.

Tongeren, gesticht op een kruispunt van heerbanen

Zowat in het centrum van Germania Inferior, op het smalle interfluvium tussen het Demer- en Jekerbekken,  ontwierpen en stichtten Romeinse planologen ruim twee millennia geleden de stad Tongeren als Atuatuca Tongrorum. Een waaier van heerbanen verbond de regionale administratieve hoofdplaats met andere voorname locaties in de buurt. Naar het zuiden waren er verbindingen met Trier (cfr. Luikersteenweg)  en Metz via Amay en Arlon (Hoeise Steenweg). Naar het noorden was er een uitvalsweg via Henis, Vrijhern en Bilzen naar het Kempens plateau waar van het verdere tracé echter geen archeologisch spoor meer te bespeuren is. Naar het oosten liep de Romeinse weg over het krijtplateau Millen-Riemst, vervolgens over een brug over de Maas in Maastricht en via Heerlen en Julich naar de rijksgrens aan de Rijn te Keulen. Vanaf het segment Tongeren-Maastricht vertrok, ter hoogte van het huidige Vroenhoven, een heerbaan doorheen de Maasvallei naar het noorden naar het Romeinse Nijmegen. Auteur R. Nouwen focust in zijn boek, naast het segment Maastricht-Tongeren, vooral op de verbindingen van Tongeren naar het westen alias de Noordzee (infra). De status van een wegenknooppunt wordt als geen ander geïllustreerd door het ‘itinerarium van Tongeren’: een driezijdig fragment van een achtkantige zuil in zwarte kalksteen waarop afstanden naar een rist bestemmingen in de buurt vermeld zijn.

 Een stel parallelle west-oost heerbanen tussen de Noordzee en Tongeren

Vanuit het westen – de Noordzee en Boulogne-sur-Mer, de oversteekhaven naar Groot-Brittannië – waren er naar Tongeren twee trajecten. Het zuidelijke tracé (± 400 km) bleef het gaafst bewaard en volgde het traject Boulogne-sur-Mer – Thérouanne – Arras - Cambray – Bavay - Morlanwelz - Liberchies – Braives – Tongeren. Het wordt op oude kaarten vaak (maar niet exclusief) aangeduid als Chaussée Brunehaut; de huidige N69 van Tongeren via Waremme naar Moxhe doorheen Droog-Haspengouw en Hesbaye noemt Romeinse Kassei (VL) en Chaussée Romaine (W).

De mogelijks enkele decennia oudere noordelijke route liep van Boulogne-sur-Mer en Kassel via een grotendeels ongekend (en derhalve hypothetisch) middendeel naar Tienen en Tongeren. Op archeologische basis vermoedt men enerzijds een noordelijke variante over Velzeke, Asse en Elewijt, anderzijds een zuidelijk traject over Kortrijk, Doornik (?) en Kester naar Tienen. De heerbaantracés Tongeren-Maastricht en vooral Tienen-Tongeren vormen het hoofdbestandeel van het Nouwens boek.

Als geograaf ben ik van mening dat het archeologisch bodemarchief langs de heerbaantracés ten westen van Tienen, doorheen een regio met een minder vruchtbare zandleembodem, in latere tijden door allerhande menselijke ingrepen en activiteiten (o.m. woningbouw, verkavelingen en andere urbanistische kunstwerken) sterk verstoord werd en grotendeels uit het landschap en bodemarchief is weggewist. Het nog gave segment Tongeren-Tienen alsook de heerbaan Tongeren-Bavai daarentegen lopen door een vruchtbare leemstreek waar landbouw en a fortiori akkerbouw tot op heden standhielden en het terrein veel minder door woonuitbreiding werd verstoord.

Een archeologisch monument: de heerbanen Maastricht-Tongeren en Tongeren-Tienen

In vogelvlucht liggen Tienen en Maastricht ca. 52 kilometer van elkaar. Welnu, het bewaarde en/of in het landschap nog opspoorbare heerbaantracé tussen beide steden bedraagt liefst 35 km … nergens elders in het Vlaamse landschap slingert een dergelijk authentiek spoor uit ons Gallo-Romeins verleden! Hiervan ontplooit zich het merendeel als verharde (verkavelings-) wegen en amper 2,2 km heerbaan met een onverharde bedding. Langs deze heerbaan bleven meerdere tumuli zichtbaar bewaard: in Herderen, Tongeren (Cockaertstombe), Brustem en Grimde-Tienen. Van de talrijke genivelleerde tumuli in de buurt van de heerbaan is in dit betoog zeker de tumulus van Berlingen interessant. In het Tomveld aldaar werd een Gallo-Romeins graf aangetroffen met o.m. een passer en een vouwbare bronzen meetlat als grafgiften: hier werd kennelijk een landmeter in dienst van de Romeinse administratie ‘Wegen en Domeinen’ begraven! Ondanks heel wat verstoringen op conto van de ruilverkaveling (1960-80) zijn in de buurt van Grootloon nog vage reminiscenties van de Romeinse kadasterindeling alias centauratio bewaard gebleven. Naast talrijke artefacten (o.m. tentoongesteld in het Gallo-Romeinse Museum te Tongeren) zijn aan weerszijden van de heerbaan fundamenten van meerdere landbouwuitbatingen alias villa’s opgegraven en bestudeerd. Voor een sfeerbeeld hieromtrent verwijs ik naar de Landmark Romeinse Villa, een adempauze langs de kant de heerbaan over de fascinerende Bollenberg. De Romeinse samenleving steunde op een landbouweconomie: landbouwproducten van de prenatale Haspengouwse akkers –het toponiem Haspengouw was nog taboe in de Gallo-Romeinse geschiedschrijving – werd via de heerbanen naar de stedelingen en de kazernes in Keulen vervoerd. 

Ook na de Romeinen blijft de heerbaan nog eeuwen landschapsbepalend en richtinggevend

Na de Romeinse tijd bleven de heerbanen ‘Maastricht-Tongeren’ en ‘Tongeren-Tienen’ de inrichting en de ‘ruimtelijke ordening’ van het Haspengouws cultuurlandschap in ruime mate mede bepalen. Toen Frankische kolonisten in de 5-7^de eeuw zich in onze regio settelden en hiermee de basis van het huidig nederzettingspatroon uitzetten, vestigden ze zich niet pal op de heerbaan maar wel vlakbij, op een plek waar water – nabij een bron of beek(je)– voorhanden was. Het waren immers veeboeren voor wie stromend water van levensbelang was. In die tijd ontkiemden of herleefden op een steenworp van de heerbaan o.m. Vroenhoven, Riemst, Herderen, Millen, Mulken, Widooie, Piringen, Haren, Bommershoven, Grootloon, Broekom, Voort, Gotem, Hoepertingen, Rijkel, Brustem, Velm, Halmaal, … Het kasteeldomein Terhove (Widooie), ten zuiden van de Romeinse Kassei, was in oorsprong een Gallo-Romeins landbouwdomein dat door de Franken werd geadopteerd. Vòòr 827 schonk abt Adelardus dit landgoed aan zijn benedictijnenabdij van Corbie in Picardië; de reizen heen en weer verliepen langs de heerbaan! Toen in de geest van de vroegmiddeleeuwse kerstening (6-7^de eeuw) het bedevaarttoerisme op gang kwam, werd de heerbaan een trekweg voor pelgrims naar Servatius en Lambertus van Maastricht, Genoveva in Zepperen, Trudo van Sint-Truiden en nog veel meer genees- en beschermheiligen. In deze religieuze activiteit kaderen twee gasthuizen: het Sint-Jacobusgasthuis in Tongeren en het gasthuis van de hospitaalridders te Helshoven waar thans een Mariakapel de publiekstrekker is. De defensieve fortificatiegordel die de Loonse graven in de 12^de eeuw tegen de agressors uit Luik bouwden, ligt niet toevallig parallel met en net ten noorden van de heerbaan: het betreft de burchtsites van Mulken, Kolmont, Borgloon en Brustem. Ook de strategische inplanting van andere Loonse kasteelsites gebeurde mede in functie van deze ontsluitingsweg: de kasteelsites Widooie, Sassenbroek, Gotem, Rijkel, Klein-Gelmen en Duras. Tijdens de middeleeuwen bleef de heerbaan een druk bereisde handelsweg tussen Vlaanderen en de Rijn; het Tolhuis in Millen is er een levende getuige van. Ook legers, soldaten en huurlingen gebruikten deze rechte verbindingsweg om doorheen het neutrale prinsbisdom Luik snel van het ene naar het andere Europese slagveld op te rukken. Niet zelden raakten ze hierbij in het open Haspengouwse akkerlandschap met zijn holle wegen –natuurlijke loopgraven! – slaags. Het is heus geen toeval dat diverse veldslagen vlakbij of in de buurt van de heerbaan beslist werden zoals de slag van Brustem (1467) en de slag van Lafelt (1747). Tot in de late middeleeuwen werden –bij wijze van afschrikking– veroordeelden terechtgesteld op plaatsen waar veel volk passeerde: vlak bij de Tjenneboom langs de heerbaan stond eertijds de brandstapel waar heks Tjenne van Mettekoven levend verbrand werd en het wegenknooppunt ten westen van de Helshovenkapel heet nog steeds ‘De galg’ … een drukke plaats waar terdoodveroordeelden eertijds werden opgehangen.

Nadat onder het Oostenrijks bewind, vanaf ca. 1750, een netwerk van nieuwe, kaarsrechte, inter-stedelijke verkeerswegen uitgezet werd boette de Romeinse heerbaan Tienen-Tongeren-Maastricht als transportader van mensen en goederen aan belang in en werd geleidelijk aan een veldweg van lokaal belang.

Bescherming als archeologisch erfgoed is terecht,  absoluut noodzakelijk en dringend!

Het boek van Robert Nouwen toont de bijzondere en unieke archeologische erfgoedwaarde van de Romeinse heerbaansegmenten  ‘Maastricht-Tongeren’ en ‘Tongeren-Tienen’ aan. Ik citeer op pagina 187: “Het is de oudste weg van Vlaanderen, die vanaf de eerste tot de achttiende eeuw bijna doorlopend een bijzonder belangrijke historische en culturele rol heeft gespeeld” Omwille van de impact op de cultuurhistorische invulling van het landschap verdient deze heerbaan dan ook een formele erkenning en bescherming als ‘landschap’ en ‘archeologisch monument’. Sinds het interbellum hebben immers twee grootschalige ingrepen deze heerbaan abrupt onderbroken, nl. de militaire basis annex vliegveld van Brustem (1938) en – amper enkele decennia geleden – de creatie van het industrieterrein Tongeren-Oost. Zo’n schendingen moeten in de toekomst onmogelijk worden. Daarom duimen we ervoor dat het erkenningsdossier, ingediend bij de Vlaamse Administratie Onroerend Erfgoed, spoedig groen licht krijgt. Op basis hiervan kan dan een duurzaam en samenhangend cultuur-toeristisch project ontwikkeld worden … zodat het verleden op een waardige wijze in het hedendaags landschap kan voortleven. 

Lapis, mors-abolescens.
1 maart 2023