Van 11 tot 15 september 2024 zijn, ter gelegenheid van het EK Wielrennen, de ogen van wielerminnend Europa op Limburg gericht. Heusden-Zolder en Hasselt zijn de ankerplaatsen. Om toch ietwat natuurlijke hellingen en Vlaamse kinderkopjes in het parcours te leggen, maken sommige wedstrijden een lus doorheen Haspengouw. Men focust hierbij op het Hart van Haspengouw: het wordt een op en af draaien en keren in en rond Borgloon. In deze blog lijst ik de voornaamste cultuurhistorische en landschappelijke troeven van dit brokje Haspengouw op. Ik doe het in de eerste plaats voor mezelf en de hongerige geotoeristen die meer willen weten over een aantal oogstrelende (lucht)beelden in het decor van dit evenement. Als erkentelijkheid voor mijn decennialange inzet voor de promotie van deze regio, had ik stiekem deze opdracht van hogerhand – bv. de provincie Limburg, cosponsor - verwacht. Helaas, het is ook weer niet voor deze keer … het lot van lapis, mors-abolescens!

Op het kaartje zijn de hellingen en kasseistroken niet aangeduid. De nummering van 1 tot 24 lokaliseert de cultuurhistorische en landschappelijke blikvangers langs het parcours, het hoofdgerecht van deze laatste zomerblog.

Kasteelhoeve Printhagen (1)

Printhagen, voor het eerst vermeld in de 13^de eeuw, was het machtscentrum van een invloedrijk Loons allodium, m.a.w. een relatief zelfstandig domein binnen het graafschap Loon. De kern van het huidig gebouwenbestand dateert van ca. 1640 en illustreert de toenmalige Maasstijl. Het blokvormig kasteel is een robuuste, vierzijdige woontoren onder een zeer steil hellend zadeldak. In de gevels alterneren laagsgewijs baksteen en streekeigen Maastrichtersteen. Kasteel, hoeve en omgeving zijn onlangs historiserend gerestaureerd en verfraaid. Er werd gestreefd naar een zo getrouw mogelijke reconstructie van de kasteelomgeving zoals deze op de Ferrariskaart (ca. 1775) is gekarteerd. Hiertoe behoorde o.a. de heraanleg van de gracht rond de kasteelhoeve. De 400 meter lange smalle kasseistrook van Printhagendreef vormt de eerste sportieve uitdaging in de Haspengouwlus.

De Onze-Lieve-Hereboom (2)

De Onze-Lieve-Herenboom, een stokoude grensboom tussen de Loonse heerlijkheden Wellen en Kortessem, is nagenoeg volledig weggerot. In de tweede helft van de 18^de eeuw was hij een rendez-vous plaats voor de Bokkenrijders. Wellen is het Haspengouws epicentrum van de bokkenrijdersbeweging, een exces van de toenmalige schrijnende levensomstandigheden op het platteland.

Meer info: ‘1774-2024 het proces van de Wellense Bokkenrijders’

Haagsmeer (3)

Haagsmeer, genetisch en historisch een inherent onderdeel van het Haspengouws kastelenlandschap, is een erfgoedlandschap van bovenlokaal belang. De weigering van een vergunning voor de uitbreiding van twee familiale landbouwbedrijven alhier was de directe aanleiding voor de constructie van het Vlaamse stikstofdecreet (24/02/2021) dat inmiddels nog heel veel stof doet opwaaien en het toekomstig uitzicht van het Haspengouws landbouwlandschap mede zal bepalen.

Meer info : ‘De slag om Haagsmeer’

Kerniel: panorama op Vochtig-Haspengouw (4)

Wanneer de renners vanuit de vlakte van Haagsmeer (+60 tot +65m) opklimmen naar Kerniel, verlaten ze het relatief vlakke Vochtig-Haspengouw en bereiken ze het heuvelend overgangsgebied (+90 tot +100m) tussen Vochtig- en Droog-Haspengouw. Vanaf Kerniel strekt een panorama in noordelijke richting, over Vochtig-Haspengouw heen, tot aan de afgeknotte steenkoolterrils op het Kempens plateau.

‘Café-Hotel Coureur’ in Kerniel/Borgloon (5)

De fiets- en wielerbelevingscomplexen lenen zich perfect voor meerdaagse sportieve fietsvakanties. “Onze legendarische aprèsbike vindt plaats in ons wielercafé of op ons panoramisch terras. Na een verfrissende douche in de enig echte replica douches van Roubaix, serveren we krachtige, gezonde maar vooral lekkere maaltijden”.

Oorsprongstraat 5 – 3840 Kerniel-Borgloon – www.cafecoureur.cc

Voormalig klooster/abdij van Colen (6)

Het religieuze verhaal van Colen bestaat uit meerdere episoden. Tussen 1438 en 1796 was het een kruisherenklooster; het huidig gebouwenbestand waaronder de laatgotische kloosterkapel dateert uit die tijd. Na een kortstondig intermezzo werd het in 1822 een cisterciënzerinnenabdij. In 2020 verlieten de laatste twee zusters de abdij en hield de religieuze invulling van deze site op. Het domein is inmiddels verkocht aan privé-investeerders. De abdijgebouwen staan momenteel in de steigers op weg naar een nieuwe eigentijdse toekomst! Pas wanneer de gastvrije poort weer opengaat zullen we zien wat het precies geworden is. Rond de abdijsite slingert een bewegwijzerd wandelpad (4.5 km). De Schot Aeneas Wilder is de ontwerper van het volumineuze kunstwerk ‘Untiteld#158’ in het gezichtsveld van de voormalige abdij.

Meer info: ‘In memoriam: abdij van Colen’

Fruitveiling BelOrta (7)

BelOrta site Borgloon is marktleider in de verkoop van aardbeien en zomerfruit waaronder een breed assortiment bessen (rode bessen, blauwbessen, bramen, frambozen), krieken en kersen. Gedurende de wintermaanden worden ruim 70 000 ton appelen en peren uit de regio’s Limburg en Visé verhandeld. Met een tewerkstelling van ca. 150 personeelsleden is BelOrta Borgloon één van de belangrijkste werkgevers in Haspengouw. Momenteel draait de veiling op fruit geleverd door een duizendtal zeer ervaren beroepstelers. Door ongunstige weersomstandigheden bleef de opbrengst van sommige teelten in 2024 ondermaats: er waren nagenoeg geen noordkrieken (vorst) en ca. 20% minder peren.

Groepsbezoeken zijn enkel mogelijk op weekdagen in de voormiddag.

Reservatie: www.visitborgloon.be  

Borgloon (8)

Borgloon is de historische hoofdplaats van het graafschap Loon (ca. 1000-1366) … vandaar het grafelijk kroontje boven de huisnummers. De ringweg rond de historische kern is intact en bewandelbaar bewaard gebleven. Het stadhuis geldt als het typevoorbeeld van 17^de-eeuwse Maasstijl. Vanaf de burchtheuvel, waar ooit de mottetoren van de graven stond, heb je een vergezicht op het golvend plateau van Droog-Haspengouw. Het toeristisch infokantoor is geïntegreerd in het Fruitbelevingscentrum alias de Stroopfabriek, verankerd in de pas gerenoveerde stationswijk.

Meer informatie: www.visitborgloon.be

De Sint-Odulfuskerk van Borgloon (8)

De centrumkerk van Borgloon is historisch gegroeid uit de burchtkapel (ca. 1000) van de graven van Loon. De as van de huidige kerk (koor en middenbeuk) is Maaslands-romaans (12^de eeuw). De sobere gotische westtoren in Maastrichtersteen dateert van 1406. In 1903-04 werd de benedenkerk in neoromaanse stijl gerenoveerd. In het stemmige interieur bevinden zich twee Vlaamse topstukken: het Odiliaschrijn en de miraculeuze stoel van Sint-Lutgardis. De Loonse kapittelkerk is een beschermd en open monument.

Meer info: ‘De Sint-Odulfuskerk … één millennium later: het loont de moeite’

Meer info: ‘Odilia van Keulen en haar reliekschrijn’

Reading between the Lines,  het doorkijkkerkje van Borgloon (9)

De ca. 170 kerken op Haspengouwse bodem zijn initieel gebouwd als gebedshuis door en voor een parochiegemeenschap. Pas achteraf zijn ze omwille van hun architectuur en/of aankleding van het interieur een (beschermd) monument en/of kunst geworden … behalve de metalen doorkijkkerk (2011) van het architectenduo Gijs Van Vaerenbergh, ingeplant als moderne kunst in een open ruimte zonder parochie er omheen. En toch is een bezoek een uitnodiging tot bezinning … over heel veel in onze huidige samenleving!

Landschapswandelingen Grootloon en Heks (10)

De charmes van het Haspengouws landschap – holle wegen en vergezichten, hoog- en laagstammige fruitbomen, glooiende akkers en bosjes, Romeins en middeleeuws erfgoed, kunst in de open ruimte – beleef en ervaar je optimaal op eigen wandeltempo. Het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren bewegwijzerde er op een voortreffelijke wijze een netwerken van wandelpaden. Het vertrek van de landschapswandelingen Grootloon (4 routes, variërend tussen 5 en 13 km) is Borgloon (Graethemkapel en Stroopfabriek). De landschapswandelingen Heks (3 wandelingen tussen 6 en 12 kilometer) starten aan herberg ‘De Horne’ in Vechmaal. Al deze wandelingen liggen volledig binnen de Haspengouwlus van EK-wielrennen 2024.

Wandelkaarten en achtergrondinformatie: www.visitborgloon.be

De Sint-Lambertuskerk van Broekom (11)

Broekom is een deelgemeente van Borgloon. De Sint-Lambertuskerk is een eenbeukig, classicistisch gebedshuis uit 1784. Op het kerkhof rust een 13^de-eeuwse gotische grafsteen van de plaatselijke ridder Hermanus van Bruckem (+1274) en diens zoon (+1291) die aan de kruistochten naar het Heilig Land deelnamen. De Sint-Lambertuskerk is ‘buiten dienst’ en herbestemd tot ’t Vincentje, een initiatief van de Sint-Vincentiusverenigingen van Borgloon, Heers en Wellen.

Het Manshovenhof (12)

Het Manshovenhof is een typisch Haspengouwse vierkanthoeve met vier vleugels rond een gesloten binnenkoer. De ruime schuur is een exponent van de overvloedige opbrengsten waarvoor de vruchtbare Haspengouwse leembodems garant staan. De naam verwijst naar het middeleeuws gebruik waarbij elke hoeve in oorlogstijd verplicht was één soldaat te leveren voor de verdediging van het grondgebied.

Het kasteel en landgoed Hex (13)

Het kasteel van Hex werd i.o.v. François Charles de Velbrück (°Dusseldorf 1719-84), prins-bisschop van Luik, omstreeks 1775 gebouwd in laatclassicistische stijl. Het was zijn riant buiten- en jachtverblijf. Omwille van de historiek en gaafheid, zowel inzake gebouwen als landschap (tuinen, park, graslanden, bos en dreven) is Hex hét paradepaardje van het Haspengouws kastelenlandschap. De nalatenschap van de kasteelbewoners in het dorp is frappant: de parochiekerk, de pastorie, het gemeentehuis annex dorpsschool, een rentmeesterwoning, een klooster met meisjesschool, een tramstation (langs het bietenspoor Borgloon-Oreye) en de Heksmolen. Het landgoed is momenteel eigendom van graaf Ghislain d’Ursel.

Het landgoed Hex is te bezoeken in groepsverband.

Jaarlijks in juni en september: opendeur weekends

www.hex.be

De Onze-Lieve-Vrouwkerk van Heks (14)

Heks is een deelgemeente van Heers. De bouw van de neoclassicistische parochiekerk (1850-51) werd in ruime mate gefinancierd door de familie d’Ansembourg, de toenmalige eigenaar van het kasteel van Hex. Er zijn een grafelijk oratorium en grafkapel aan verbonden. De stoffelijke resten van prins-bisschop de Velbrück, aanvankelijk in Luik begraven, werden in 1939 naar Heks overgebracht. Bij het betreden van het interieur voel je intuïtief het adellijk mecenaat aan, vooral het neorococo-stucwerk in het koor is sfeerbepalend.

Horpmaal, een conglomeraat van boerderijen (15)

Het kern- of komdorp Horpmaal, een deelgemeente van Heers, is naar mijn bescheiden aanvoelen een van gaafst bewaarde landbouwnederzetting in Droog-Haspengouw. De dorpskom ontvouwt zich als een aaneenrijging van vierkanthoeven en kleinere boerderijen; nieuwbouw is tot nog toe beperkt gebleven, appartementen zijn er nog niet ingeburgerd. Het is er doorgaans uitermate stil en rustig. De Sint-Lambertuskerk heeft een romaans-gotische kern maar toont talrijke sporen en littekens van verbouwingen. 

De motheuvel van Horpmaal (16)

Op dit afgeplat ovalen heuvellichaam stond oorspronkelijk een verdedigingstoren. Deze turis, vermeld in 1424, verdween in de tweede helft van de 18^de eeuw. De aarden heuvel en een deel van de ringgracht bleven bewaard. Zulke defensieve bolwerken, die op meerdere plaatsen in Haspengouw opduiken, illustreren de vijandige tijdsgeest die er heerste bij de uitkristallisatie van het graafschap Loon in de 11^de en 12^de eeuw.

N69, waterscheiding Maas- en Scheldebekken (17)

Tussen Waremme en Tongeren volgt de N69 het tracé van de Gallo-Romeinse heerbaan Tongeren-Bavai. Uit veiligheidsoverwegingen legden de Romeinen hun wegen bij voorkeur aan op hogere reliëfdelen. Hier ligt de Romeinse Kassei (Chausée Romaine) op het interfluvium tussen de stroombekkens van de Schelde en de Maas; in de rijrichting van de koers liggen deze links resp. rechts van de renners. De laagte aan de rechterzijde is het Jekerdal met de dorpjes Otrange (Wouteringen), Lauw (Lowaige) en het piepkleine Herstappe (77 inw.!), een autonome faciliteitengemeente. Hier ligt dan ook de taalgrens maar het open en golvend akkerlandschap van Droog-Haspengouw stoort zich niet aan deze zinloze politieke foliekes.

De mergelkuilen van Henisdaal (18)

Links van de N69, verscholen in een boomrijk beschermd natuurgebied, bevinden zich de mergelkuilen van Henisdaal. Sinds de Gallo-Romeinse tijd werden hier via een ondergronds gangenstelsel krijt en mergelsteen uit het Maastrichtiaan ontgonnen voor de bouw van burchten, kastelen, kerken en hoeven. O.m. de bleke mergelzandsteen in de gevels van de basiliek van Tongeren is van hier afkomstig. Tussen 1930 en 1960 werden in de mijngangen kampernoelies gekweekt. Thans zijn ze voor de mens ‘verboden terrein' maar voor vleermuizen een onmisbaar habitat.

De wilde hamster in Widooie (19)

De wilde hamster (Cricetus cricetus) is in ons land al enige tijd met uitsterven bedreigd. Widooie blijkt de enige plek in Vlaanderen te zijn waar de zgn. korenwolf nog voorkomt. Op het onderzoeksterrein aldaar werden de afgelopen jaren, met steun van de Vlaamse overheid, meerdere malen gekweekte exemplaren uitgezet om de wilde populatie op peil te houden. Bij een telling door natuurliefhebbers in het voorjaar ’24 werden amper een viertal wilde hamsterburchten aangetroffen. Omwille van de verschraling van de biodiversiteit heeft de populatie het erg moeilijk om in het huidig cultuurlandschap te overleven.

Widooie (20)

Widooie, neergelegd in de bovenloop van de Mombeek, is een deelgemeente van Tongeren. De neoclassicistische parochiekerk (1845) is het enige gebedshuis in Haspengouw dat aan de Pancratius van Rome is toegewijd … geen onbenullige figuur in de regio aangezien hij de beschermheilige van de bloesems is! Het bescheiden Widooie heeft twee kasteelsites: een 17^de-eeuws waterkasteel in maasstijl en de kasteelhoeve ‘Ten Hove’. Laatstgenoemde is historisch verankerd in de vroege middeleeuwen (6^de-9^de eeuw) toen de Pippiniden en de Karolingen hier de scepter zwaaiden. Ten Hove behoorde tot het domein van Adelardus waar de abdij van Corbie (Picardië) een priorij bouwde van waaruit ze hun bezittingen in deze regio beheerden.  

Burchtruïne van Kolmont (21)

De hoogteburcht van Kolmont speelde een vooraanstaande rol in het eenmakingsproces van het graafschap Loon (11-12^de eeuw). Na de Loonse successieoorlogen (1336-66) kwijnde de belangstelling weg, raakte het defensief bolwerk in verval en brokkelde het tot de huidige ruïne af. De erfgoedwaarde met betrekking tot de romaanse krijgsbouwkunde is nochtans bijzonder groot. In de aanloop naar de nakende gemeenteraadsverkiezingen werd de burchtruïne enkele weken geleden in ijltempo definitief als monument beschermd. De ondergrond waar de burcht ooit stond, wordt voortaan een ‘archeologische site’ genoemd. Het Kolmontbos, het groene decor waarin de voormalige hoogteburcht schuilt, is beschermd als cultuurhistorisch landschap. Het ganse domein blijft tot nader order ontoegankelijk.

Meer info: ‘Kolmont: een Nooit Vergeten bergvesting’

Meer info: ‘Eindelijk schot in het lot van de burcht van Kolmont

Zammelen, natuurreservaat en wandelparadijs (22)

Zammelen, een kerkdorpje van Kortessem, is nooit een autonome gemeente geweest. De neoromaanse Sint-Amanduskerk (1868) is buiten dienst en wacht op een passende herbestemming. Ter hoogte van Zammelen ligt, in de vallei van de Mombeek, een alluviaal natuurreservaat met bronnetjes waarrond kalktuf neerslaat. Zammelen is ook de toegangspoort naar de wandeling ‘Pittoreske kerkdorpjes’. Het betreft vier wandelroutes, tussen 3.6 en 9.2 km langs stille dorpjes en gehuchten zoals Gors-Opleeuw, Jesseren, Haren, Piringen, Overrepen, Kolmont en Zammelen. In de kern van dit gebied ligt de tot wandel- en fietspad herbestemde spoorwegzate van de in 1957 ontmantelde “Fruitlijn”, de spoorverbinding tussen Sint-Truiden en Tongeren.

Meer info:‘Landschapswandeling Pittoreske Kerkdorpen’

Het kasteel van Gors (23)

Het kasteel van Gors is de centrale blikvanger van het kasteeldorp Gors-Opleeuw, een deelgemeente van Borgloon. Bij de verkiezing van ‘Het mooiste dorp van Vlaanderen’ in 2007 eindigde het kasteeldorp Gors-Opleeuw in de Limburgse top drie … mede dankzij het wauwgevoel dat het kasteel en park spontaan ontlokken. De voorgevel verwierf zijn laatclassicistische look omstreeks 1820. Het kasteeldomein haalde enkele maanden geleden het nieuws nadat een geplande verkoop wegens onregelmatigheden in de aktes werd afgeblazen. De aanpalende monumentale vierkanthoeve, die tot 1960 tot het kasteeldomein behoorde, zou in de nabije toekomst de draaischijf worden van een nieuw wijndomein. In Haspengouw droomt met luidop van wijnteelt als mogelijke reconversie voor de tanende appel- en perenteelt. 

Het kasteel van Opleeuw (24)

Het heren van Opleeuw behoorden tot de oudste adellijke families van het Haspengouw. Ze maakten deel uit van het beperkte kransje vertrouwelingen rond het grafelijk geslacht van Loon. Van de oorspronkelijke waterburcht bleef niets bewaard en ook het residentieel waterkasteel werd vanaf de 17^de eeuw herhaaldelijk verbouwd. Het huidig neorococokasteel dateert van 1874; de aanpalende hoevegebouwen zijn 18^de-eeuws. Tot de landschapstyperende aanhorigheden behoort, naast het Belle-Vuebos (150ha), een volledig ommuurde wijngaard waar de grondstoffen voor de gerenommeerde Clos d’Opleeuw-wijnen geteeld worden.  

Op de tweede zondag van september staat in de Vlaamse cultuuragenda steevast de “Open Monumentendag” op het programma. Met deze blog heb ik dit lovenswaardig initiatief willen uitrekken tot de periode van de ‘Europees Kampioenschap Wielrennen’ dat in september 2024 in Haspengouw te gast is. Ter gelegenheid hiervan zullen deze groene regio en zijn monumenten urenlang in miljoenen Europese huiskamers te aanschouwen zijn. En dat Haspengouw – in al zijn bescheidenheid – ook een Europees product is, heb ik te gepasten tijde laten doorschemeren.

Lapis, mors-abolescens.
3 september 2024