Na enkele nogal zware blogs over ‘oorlog en vrede’ serveer ik nu, bij de aanvang van de zomerperiode, een ietwat meer speelse en alternatieve blik op ‘Fruitig Haspengouw’. Het is een willekeurige optocht van enkele beelden, vergezeld van wat duiding of achtergrondinformatie.  

Fruitige kunstrotonde in Wellen

Op de Wellense Blijde Hoek – d.i. de rotonde waar de wegen Bloemenstraat en Bosstraat enerzijds en de N777 (Vloeiherkstraat en Zonneveldweg) anderzijds convergeren – prikkelt sinds maart 2020 een fruitig kunstwerk het netvlies van de voorbijgangers. Het betreft een sterke hand, zorgvuldig gevuld met drie vers geplukte conférence-peren … een eerbetoon aan de zware fysieke arbeid en vakkennis van de lokale fruittelers. De creatie – 6 meter hoog en 2.5 ton zwaar! – is een ontwerp van architect Frederic Van de Velde (Beveren). Binnenin bevindt zich een stevige staalconstructie, verankerd op een stabiele sokkel. Lydia Peeters, minister van Mobiliteit, bij de inhuldiging van het kunstwerk: “Het visualiseert de kracht en gastvrijheid van de streek en is een ondersteuning voor de fruitsector”.

Onze-Lieve-Vrouw van Haspengouw

Dit gepolychromeerd, houten renaissance-beeld (ca. 1550) is afkomstig uit de voormalige H. Kruiskerk van Guvelingen. De madonna staat op een maansikkel. Het Jezuskind op haar arm heeft een koppel, weliswaar later toegevoegde, kersen in de hand. Onze-Lieve-Vrouw van Haspengouw is te gast in de decanale Onze-Lieve-Vrouwkerk van Sint-Truiden, een gotisch monument (14-16^de eeuw) met neogotische toevoegingen (19^de-20^ste eeuw). Sint-Truiden is de traditionele Haspengouwse hoofdplaats van de fruitteelt … al zag het recentelijk zijn twee fruitveilingen verdwijnen!

Bloesemtoerisme

Ondanks heel wat goed bedoelde plannen, intense voorbereidingen, een vers contingent vespa’s en een rist nieuwe initiatieven zoals ‘bloesembars’ is de bloesemperiode in de Haspengouwse lente ‘23 tegengevallen en bleven tal van occasionele bloesemparkings helaas onbezet. In de pers werd de klimaatverandering – ditmaal in de gedaante van aanhoudende koude en gure noordenwinden – als boosdoener voor het wegblijven van de bloesemtoeristen beschuldigd. Nochtans toonden ook dit voorjaar, weliswaar later dan normaal, de fruitbomen in alle stilte hun wit-roze voorjaarstooi. Gelukkig heeft de milde nachtvorst in april geen blijvende schade aangericht. En toch is het gevaar voor een tegenvallende oogst in het najaar nog niet geweken: hagelschade, droogte, zonnebrand, valwinden en economische onzekerheden loeren om de hoek! Fruitteler is een risicoberoep!

Fruitbelevingscentrum Borgloon

In 2007 won de voormalige stoomstroopstokerij Wijnants-Groenendaels, gehuisvest op de stationssite in Borgloon, de Vlaamse monumentenprijs. Sedertdien werd met tussenpozen -het tempo werd bepaald door het debiet van de financiële geldkraan- hard gewerkt om deze vervallen industrieel-archeologische site te restaureren, te reanimeren en uit te bouwen tot hét centraal gelegen Haspengouws onthaal- en belevingscentrum inzake fruitteelt … een must voor al wie op zoek is naar de kleine en grote verhalen en wetenswaardigheden achter het Haspengouws fruitlandschap. Praktisch: Fruitbelevingscentrum Stroopfabriek, Stationsplein 8, 3840 Borgloon. www.stroopfabriek.be . Op deze locatie is ook Toerisme Borgloon gehuisvest – toerisme@borgloon.be

Barokke druiventrossen

Druiventrossen zijn een vaak voorkomend ornament in de barokke beeldhouwkunst. Druiven zijn de grondstof voor het maken van wijn en wijn wordt in de eucharistische symboliek tijdens de contrareformatie (17de eeuw) vereenzelvigd met het ‘bloed van Christus’. Op de foto tonen we een detail van de eikenhouten lambrisering met ingewerkte biechtstoelen en zitbanken in de Basiliek Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaart (1641-65) te Kortenbos. Dit monumentaal houtsnijwerk (ca. 1651) is afkomstig uit het atelier van de Mechelse kunstenaar Antoon Baeyens.

Under Construct: de Fruitroute

Igor Philtjens, Limburgs gedeputeerde voor Toerisme, belooft vanaf 2024 een nieuwe toproute om de landschappelijke ruggengraat van Haspengouw al fietsend op een kwalitatief hoog niveau te beleven en te ervaren. Hij noemt het onomwonden “Limburgs grootste toeristische hefboomproject voor de komende jaren”. Centraal hierin staan twee historische transportwegen tussen Sint-Truiden en Tongeren via Borgloon, nl. het zgn. fruitspoor (de spoorlijn ?, als dusdanig in gebruik van 1878 tot 1957) en het best bewaarde segment van de Gallo-Romeinse heerbaan Tongeren-Bavai (cfr. Blog ‘De Romeinse heerbaan’ van 1 maart 2023). Orgelpunt van dit zgn. innovatief project onder leiding van het Consortium Quartier Canal (Hasselt) is de rehabilitatie van het voormalig stationsplein (foto) in Borgloon. Later meer over dit revolutionair ontsluitingsproject.

Fruitreus Cortus

Cortus – zijn titels zijn heer van Kortessem en fruitreus van Haspengouw – is de ambassadeur van de ‘Confrérie van het Kortessemse fruit en haar gastronomie’. In vol ornaat en in het bezit van zijn attributen weegt deze gewichtige jongen, geboren aan het eind van het tweede millennium tijdens de dynamische gloriejaren van Toerisme Kortessem, maar liefst 120 kilo. In de rechterhand houdt hij een wandelstok met een zeshoekig embleem, opgebouwd uit vijf lagen. Dit embleem symboliseert de vijf deelgemeenten (Wintershoven, Vliermaalroot, Vliermaal, Kortessem en Guigoven) en zes kerkdorpen (+ Zammelen) sedert de fusie van Kortessem in 1977. De tabbaard van Cortus is uitgevoerd in dezelfde kleuren als de feestelijke uitrusting van de Kortessemse confrérie. In de linkerhand ligt een appel, een hoeksteen van de Haspengouwse fruiteconomie. Na de zwanenzang van Toerisme Kortessem – het huidig gemeentebestuur heeft deze nochtans voortreffelijk werkende denktank in coronatijden het zwijgen opgelegd! – verschijnt Cortus m.i. nog maar sporadisch in het dorpsbeeld. Spijtig, want de toekomst van de Haspengouwse fruitindustrie kan elke promotie hard gebruiken. Uit  recente cijfers (2023) van Jo Brouns, Vlaams minister van Landbouw, blijkt namelijk dat areaal appelen resp. peren met 11.8% resp. 2% gekrompen is. Fruit zal er in Haspengouw wellicht nog lang geteeld worden … maar hoelang blijft Haspengouw nog een fruitstreek?

De Strooplekker

De Strooplekker is een (bronzen?) beeld uit 1997 van Julia Berger. Het beeldje staat op de binnenplaats van het 18^de-eeuws kanunnikenhuis (Speelhof 10), tot nader order het stadhuis van Borgloon. Omdat eertijds heel wat inwoners werkzaam waren in de plaatselijke stroopfabrieken is de strooplekker de spotnaam van de Lonenaren geworden en in nostalgisch perspectief tot op heden nog steeds gebleven. Het beeld presenteert zich als een vrolijk mannetje, een soort burgemeester uit een stripalbum. Zijn appelhoofd en omgekeerd perenlijf zijn de basisingrediënten van het Loonse strooprecept. Op zijn hoofd verwijst een strooppot naar het belang van de stroopproductie voor Borgloon. Met zijn rechterhand wijst hij naar de gemorste stroop op de grond: lekkere stroop mors je niet, je ‘lekt’ het op! Het geld in de andere hand achter zijn rug refereert op een bescheiden wijze naar het economisch succesverhaal van het Loonse stroopverleden: kwatongen beweren dat de echte Lonenaar niet opschept (geen geld opschept) maar is fier op zijn verleden. In dit perspectief betreur ik het te vroege heengaan van oud-burgemeester Marc Roosen die de Strooplekker liet ontwerpen. Ook de vijf kilometer lange historische stadswandeling heet ‘De Strooplekker’: de stadsmascotte, gegraveerd op spijkers op het voetpad, wijst je de weg.  

De Haspengouwse fruitdichters

Onder auspiciën van de Keizerlijke Commanderie van de Edele Haspengouwse Fruyteniers en hun Gastronomie (dit nobel gezelschap heeft zijn thuisbasis in Sint-Truiden) mag een zorgvuldig uitgekozen iemand zich twee jaar lang Haspengouws fruitdichter noemen. Zijn of haar hersenspinsels worden aan het eind van hun mandaat in een bundel gepubliceerd. Momenteel is al de zevende Haspengouwse fruitdichter in functie. Intussen is fruitig Haspengouw al meermaals, in vele toonaarden en vanuit diverse invalshoeken, lyrisch bezongen en geportretteerd. Bij wijze van illustratie kozen wij voor het gedicht ‘Knapvers’ van Jan Goffa, de tweede Haspengouwse fruitdichter (2011-12).

2023, Kroningsfeesten in Tongeren

De virga causa nostrae laetitia (Maagd, oorzaak onzer blijdschap) – dit notenhouten beeld dateert van ca. 1497 – werd in 1890 gekroond. Deze gebeurtenis wordt sedertdien om de zeven jaar feestelijk herdacht … vandaar het evenement ‘zevenjaarlijkse kroningsfeesten’ waarmee het Romeinse Tongeren in Vlaanderen en de hele Euregio bekendheid verwierf. Het hoogtepunt van dit evenement is de kroningsprocessie die dit jaar tussen 2 en 9 juli viermaal door het centrum van Tongeren trekt. In deze optocht worden een aantal hoogtepunten uit het leven van Maria uitgebeeld. Het staande Madonnabeeld draagt het kind Jezus op de arm en heeft een druiventros in de hand. Ere-deken Rik Palmans: “Lieve vrouw, sierlijk draag jij een grote druiventros in je rechterhand. Dat doet me denken aan de bruiloft van Kana, waar jouw moederlijke bezorgdheid de vreugde heeft gered”.

Druiventeelt en wijnbouw

Sinds het kantelmoment ‘1958’ is de belangstelling voor druiventeelt en wijnbouw op het Haspengouwse terroir exponentieel toegenomen. Pioniers op dat vlak zijn ongetwijfeld Jean Bellefroid met zijn wijngaard op de quasi vorstvrije zuidflank van de Loonse burchtsite en het toeristisch gerenommeerd wijnkasteel van Genoelselderen. In hun spoor ontloken en ontluiken nog steeds tientallen nieuwe wijnbouwers en -domeinen op het Haspengouwse platteland … te veel om hier individueel op te noemen op het gevaar af er enkele te vergeten en dat wil ik absoluut niet. Haspengouwse wijnen vallen in de smaak van proevende kenners, jaarlijks kapen ze op nationaal vlak prijzen weg. Dit blijkt eens te meer in de zopas verschenen eerste Belgische wijngids van Gault&Millau waarin meerdere Haspengouwse domeinen onderscheidingen kregen. Sommigen zien druiventeelt en wijnbouw als een gedeeltelijk alternatief voor de tanende teelt van appelen en peren. Als historisch-landschappelijk symbool voor de revival van de Haspengouwse wijnbouw tonen we de ommuurde wijngaard van het kasteel van Opleeuw … bekend en gewaardeerd vanwege het etiket ‘Clos d’Opleeuw’.

Hoogstamboomgaarden

Het Haspengouws fruitlandschap ontstond in de tweede helft van de 19^de eeuw door de aanplant van hoogstammige fruitbomen – appel, peer, kers en pruim – in de reeds bestaande graslanden rondom de kleine dorpscentra. Onder het motto ‘alles kan (economisch) beter’ schakelde men na het kantelmoment ‘1958’ over naar meer rendabele laagstammige aanplantingen van de hogergenoemde fruitsoorten (behalve de pruim die zich in dit veredelingsproces niet liet pruimen) op de voormalige akkerlanden buiten de dorpskom. De hoogstamboomgaarden van weleer gingen stelselmatig voor de bijl en ruimden plaats voor nieuwe huizen, verkavelingen en woonwijken. Dit verstedelijkingsproces tast vooral de landschappelijke authenticiteit van de dorpen in Vochtig-Haspengouw aan. De nog resterende hoogstamboomgaarden en -biotopen hebben momenteel in de eerste plaats een esthetische, landschappelijke en ecologische waarde. Het PDPO-project Fruitlandschap benadrukt de inspanningen van het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren om hoogstamboomgaarden in de regio te behouden en waar mogelijk te herstellen. (PDPO = ProgrammeringsDocument voor PlattelandsOntwikkeling).  

Aardbeien vroeger en nu

Ik herinner het mij nog levendig vanuit mijn prille jeugd. In de jaren zestig van de vorige eeuw werd de aardbeienteelt in Haspengouw beoefend door honderden gelegenheidstelers: mensen zoals mijn vader en buurman die na hun dagtaak in hun eigen moestuintje wat aardbeien verbouwden. ’s Avonds reed dan een vrachtwagen door het dorp om op plaatsen waar een leeg aardbeienkistje op de stoep stond, te stoppen om de pluk van de dag op te halen en gezamenlijk naar de fruitveiling te brengen. De percelen waren toen piepklein, de teelt in volle grond was beperkt tot enkele weken tussen eind mei en begin juli … een dikke maand zeg maar. Momenteel wordt de aardbeienteelt in Haspengouw beoefend door een beperkt aantal professionele telers op grote percelen van vaak meerdere hectaren en volgens steeds meer geperfectioneerde technieken. Nu leveren Haspengouwse telers dagverse aardbeien van Pasen tot Kerstmis, zowel voor de binnenlandse als de buitenlandse markt. Ze produceren nog steeds in volle grond maar vooral onder plastieken kappen en tunnels. Glasteelt blijft voorlopig eerder uitzondering dan regel. Een en ander brengt met zich mee dat het landschap in Haspengouw plaatselijk en meestal tijdelijk geplastificeerd is.

Lapis, mors-abolescens.
30 juni 2023