We zijn afgelopen september ‘23 – een dikke week lang en gezellig met zijn tweetjes - de batterijen gaan opladen in de Duitse Moezelvallei en de VulkaanEifel. Voor zo lang we het nog kunnen en mogen vullen we zo ’n uitstap geotoeristisch in: een evenwichtige mix van natuur en landschap, geschiedenis, architectuur en cultuur, maar ook al wandelend kijken en op tijd en stond genieten van het streekgebonden lekkers. Verwacht van deze blog geen klassiek reisverslag maar enkele ‘blikvangers-de-moeite-waard’, net over de grens met Duitsland, en zo mogelijk enkele hints naar ons dagdagelijks thuisland … Haspengouw.

De VulkaanEifel

Het kerngebied van de VulkaanEifel situeren we in de omgeving van de stadjes Hillesheim, Gerolstein, Daun en Manderscheid. Ca. 350 vulkanen of eruptiecentra, met tussenpozen actief tussen 40 miljoen jaar en 10 900 jaar geleden, hebben er kegelrijke horizonten gecreëerd. In geotoeristisch perspectief is ‘Die Deutsche Vulkanstrasse’ een absolute aanrader en een betrouwbare wegwijzer. Gespreid over drie dagen volgden we tussen Bad Bertrich en Manderscheid de zuidwestelijke lus van deze Vulkanstrasse, goed voor een 20-tal voortreffelijk gedocumenteerde stopplaatsen met een hoog vulkaangehalte. Je kan er diverse aspecten van het vulkanisme ontdekken en/of al wandelend beleven. Trek er in ieder geval voldoende tijd voor uit. Een must is alleszins de wandeling (ca. 9 km en 300 hoogtemeters) rondom de drie Dauner Maare: de Gemundenermaar, de Weinfeldermaar en de Schalkenmehrenmaar. Een maar is een diepe trechter, gevormd door een freatomagmatische explosie (een uitbarsting waarbij waterdamp, lavafragmenten en gassen vrijkomen wat leidt tot een krachtige ontploffing) die nadien met grond- en neerslagwater gevuld is en op termijn door veenvorming verlandt. Momenteel zijn er in de VulkaanEifel nog zo’n 60 maren. Wil je op een rustige en onderhoudende wijze binnendringen in de geologische kern van een uitgebluste vulkaan, dan suggereren we het Vulkanerlebnispark Mosenberg in Bettenfeld en/of de Vulkangarten Steffeln; beide zijn verlaten groeven met een informatief-educatieve nabestemming. Voor didactische informatie omtrent het Eifelvulkanisme kan je terecht in het Eifel-Vulkanmuseum (Daun) en/of het Maarmuseum (Manderscheid). De jongste maar is de Ulmener maar die amper 10 800 jaar geleden ontstond. Wanneer de volgende uitbarsting in de hotspot VulkaanEifel plaatsvindt, weet niemand. Maar dat ie er komt, staat buiten kijf. Spannend, hé!

Haspengouw – In de recente geologische geschiedenis van ons land waren geen vulkanen actief. Maar sedimentologisch onderzoek heeft de aanwezigheid van vulkanisch materiaal (o.a. assen door de wind vanuit de Eifel getransporteerd) in het oosten van ons land aangetoond. Dergelijk onderzoek is belangrijk voor de datering van vroegere gebeurtenissen. Bovendien hangt de onstabiliteit in de Limburgse ondergrond – in casu aardbevingen en het ontstaan van breuken – nauw samen met de nog steeds actieve werking van de Rijnslenk.

De Moezelvallei

De Moezel ontspringt in de Vogezen (Col de Bussang) en mondt na een loop van 544 kilometer uit in de Rijn te Koblenz. Tijdens onze recente reis maakten we kennis met de fel meanderende Moezel tussen Trier en Cochem. Voor de Alpiene bergvorming – het hoogtepunt situeert zich ca. 35 miljoen jaar geleden – was heel NW -Europa een uitgestrekte schiervlakte met her en der meanderende beken, rivieren en stromen … zoals de Moezel, de Semois en de Maas. Als reactie op de opheffing van het land sneden deze waterlopen zich almaar dieper in op de plaats waar ze bij het begin van de bergvorming stroomden. Dit erosief proces, versterkt door de dalende Rijnslenk, verklaart de extreem kronkelende loop van de Moezel doorheen de steenharde Devoonformaties (o.a. leisteen van het Siegeniaan en Emsiaan) die de geologische sokkel van het Eifel-Hunsrückmassief vormen. Een boottocht op de Moezel tussen Traben-Trarbach en Bernkastel is 22 kilometer lang terwijl beide steden in vogelvlucht amper 4.7 kilometer van elkaar verwijderd zijn. In dit gebied heeft de Moezel zich ruim 200 meter diep in de voormalige Eifelschiervlakte ingesneden. Deze insnijding – een geografische attractie op zich – kan je sinds 2019 panoramisch gadeslaan wanneer je via de Hochmoselbrücke (B50) de Moezelvallei dwarst. De hypermoderne Hochmoselbrücke enerzijds en de antieke Römerbrücke in Trier anderzijds illustreren de evolutie van de behoeften inzake mobiliteit: vroeger maakte een brug de oversteek van de Moezel mogelijk, nu is het de snelle overbrugging van het diepe Moezeldal!

Haspengouw. De voor het Haspengouwse natuurlandschap belangrijkste motor voor de rivierwerking zijn, naast de werking van de Alpiene bergvorming, de schommelingen in het waterpeil van de Noordzee door de afwisseling van ijstijden en tussenijstijden gedurende de jongste twee miljoen jaar van de geologische geschiedenis. Tijdens ijstijden snijden de Haspengouwse waterlopen zich in, tijdens tussenijstijden vullen ze door overstromingen hun valleien weer wat op. Ook op het geologisch zachtere Haspengouws substraat (losse zand- en kleilagen van het Tertiair) meanderden de natuurlijke waterlopen eertijds welig binnen de randen hun eigen alluviale vlakte. Door allerhande natuurlijke processen en menselijke ingrepen (grachten en sloten voor drainage en irrigatie, rechttrekkingen ten behoeve van de scheepvaart en de werking van watermolens, enz.) raakten de Haspengouwse waterlopen hun meanderend verloop echter kwijt. De gevolgen van deze evolutie is ingrijpend in de passage van de Beneden-Demer tussen Diest en Werchter waar zich meerdere kunstmatig afgesneden meanders bevinden. Natuurwerkers streven momenteel naar een optimale hermeandering (o.a. in de Herkvallei nabij de kapel van Helshoven) om de waterbergingscapaciteit van de valleien in de strijd tegen overstromingen en wateroverlast op te krikken.  

Trier

Een cultureel bezoek aan Trier – gelegen aan de Moezel, dicht bij de Duits-Luxemburgse grens – stond al lang op ons verlanglijstje. Augusta Treverorum, gesticht in 17 voor Christus, groeide met zijn ca. 100 000 inwoners in de vierde eeuw na Christus uit tot één van de grootste Romeinse metropolen ten noorden van de Alpen. Tijdens de middeleeuwen was Trier de hoofdplaats van het gelijknamig keurvorstendom waar keurvorsten en aartsbisschoppen resideerden en ... erfgoed achterlieten. Momenteel is Trier, dat in de Tweede Wereldoorlog door geallieerde bombardementen grotendeels verwoest werd, een vitale universiteitsstad met ca. 110 000 inwoners. Wij benaderden en bekeken deze oudste stad van Duitsland vooral in architecturaal perspectief en hadden hierbij oog voor de monumentale getuigen van het Romeinse en middeleeuwse verleden. Op de prestigieuze lijst van het UNESCO-werelderfgoed prijken o.m. de Porta Nigra (deze kolossale stadspoort is het bekendste Romeinse bouwwerk van Duitsland) , de door zijn volume imponerende troon- en ontvangstzaal van keizer Constantijn de Grote (306-337 na Christus) alias de Konstantinbasilika en de voortreffelijk gerestaureerde en ontsloten Barbarathermen. Voor onze stadswandeling langs het monumentale erfgoed van Trier lieten we ons leiden door de ‘Reisgids Trier’ (www.euroreizen.be). Naast de Romeinse blikvangers waren we gecharmeerd door het kleurrijke en sfeervolle marktplein, de Domkirche Sankt Peter (de oudste bisschopskerk ten noorden van de Alpen) en de Liebfrauenkirche (de voornaamste gotische centraalbouw van Duitsland). De museale attracties zoals het Rheinisches Landesmuseum hielden we achter de hand als motief voor een volgend bezoek!

Haspengouw. Trier is een tijd- en geestesgenoot van het Haspengouwse Tongeren (de oudste stad van Vlaanderen) , waar de omwallingsmuur in streekeigen natuursteen en het aquaduct op de Beukenberg, beide uit de tweede eeuw na Christus, fraaie Romeinse blikvangers zijn. In het archeologisch gedeelte van het Teseum dat onder en vlak naast de huidige Onze-Lieve-Vrouwebasiliek ligt, kan je diverse fundamenten van het Romeinse Tongeren aanraken. Voor een geanimeerde reconstructie van de Atuatuca Tungrorum en het Haspengouws cultuurlandschap ten tijde van de Romeinen (1^ste-4^de eeuw na Christus) kan je terecht in het Gallo-Romeins museum. In zijn recent boek ‘Ambiorix tegen Caesar’ toont historicus Robert Nouwen aan dat men in Tongeren nog steeds gefascineerd is door de kennis omtrent het Romeins verleden.

Vakwerkbouw

Schilderachtig vakwerkbouw (zwart-witte woonhuizen geconstrueerd in een stevig houten gebinte en bekleed met lemen of (natuur)stenen vullingen; doorgaans zijn de gevels van de lente tot de herfst kleurrijk bebloemd) typeert het uitzicht van talloze historische dorpskernen en stadscentra in Duitsland. Zo bezochten we in de zuidelijke Eifel het vestingstadje Dudeldorf, waar de tijd bleef stille staan. In de Moezelvallei duiken in vrijwel elke plaats gevels in vakwerk op maar het sprookjesachtige Bernkastel spant als ensemble de absolute kroon. In de Hunsrück, het middengebergte ten zuiden van de Eifel en Moezel, ontdekten we het schilderachtige Herrstein … veel minder toeristisch maar daarom in zijn nostalgische eenvoud niet minder authentiek en charmant.

Haspengouw. Ook de Vlaamse dorpen en steden waren eertijds kwistig gevuld met grote en kleine vakwerkhuizen en -boerderijen. Omwille van de brandgevoeligheid – o.m. de catastrofale stadsbrand van Tongeren – verdwenen ze vanaf met midden van de 18^de eeuw stelselmatig uit de Vlaamse stadscentra. In menige Haspengouwse dorpskern hielden vakwerkhuizen toch nog stand tot in het midden van de 20^ste eeuw maar werden nadien, op enkele uitzonderingen na, volledig gesloopt. In Vlaamse erfgoedkringen wordt het deel van Vochtig-Haspengouw, gelegen in de oost-west georiënteerde benedenloop van de Herkvallei (Kortessem, Wellen, Alken, Sint-Lambrechts-Herk, Stevoort en Herk-de-Stad), het Zuid-Limburgs vakwerkgebied genoemd. De bouwmaterialen – eik, leem en stro – waren immers ter plaatse voorhanden. In principe mogen er in dit gebied geen vakwerkhuizen meer gesloopt worden; restauraties kunnen rekenen op een forse overheidssteun. Met uitzondering van enkele straten in het grensgebied tussen Alken en Wellen, is de vakwerkbouw momenteel helaas niet meer landschapsbepalend in Vochtig-Haspengouw.

Burchten en kastelen

Burchten en kastelen zijn vaak visuele kapstokken om het verleden van een regio te reconstrueren. In de Vulkaan-Eifel, de Moezelvallei en de Hunsrück troffen we vooral ruïnes van burchten en kastelen aan. Deze grensregio tussen de Europese grootmachten Duitsland en Frankrijk werd de jongste eeuwen immers herhaaldelijk door oorlogsgeweld getroffen waarbij hoogteburchten uitgelezen mikpunten waren. Op veel plaatsen werd het stuk geschoten erfgoed niet gerestaureerd maar als ‘ruïne’ veilig toegankelijk gemaakt; doorgaans zijn op deze sites heldere plannen, duidelijke kaarten en zelfs Nederlandstalige teksten voorhanden. Een bezoek aan of klim naar dergelijke ruïnes loont vaak de moeite al is het maar om er van verreikende panorama’s te genieten. Zo bezochten we in Traben-Trarbach de ruïne Grevenburg, in Bernkastel de Burg Landshut, in Cochem de Reichsburg en tijdens onze rondrit door de Hunsrück het kasteel van Kastellaun en de waterburcht van de Baldenau. In historisch perspectief bijzonder fraai is het panoramisch zicht op de Manderscheider Burgen: enerzijds de Oberburg van de keurvorsten van Trier, anderzijds het stamslot van de heren van Manderscheid in één beeld verenigd … een uitgesproken conflictsituatie! Tijdens de heenreis genoten we van een kleurrijk zicht op het bisschoppelijk buitenverblijf Malberg en we sloten onze Eifel-Moezelreis af met een interactief bezoek aan het fraai gerestaureerde kasteel van Vianden, gebouwd op de grondvesten van een Romeins castellum en eertijds eigendom van de graven van Vianden en nadien het huis van Nassau.

Haspengouw. De landschappelijke en cultuurhistorische betekenis van de meer dan 100 kastelen en burchten in Haspengouw kan je lezen in mijn Haspengouw-monografie ‘Het Haspengouws kastelenlandschap’.  De eeuwenoude Haspengouwse kastelen zijn nog steeds springlevend. Dit blijkt o.m. uit de vijf recentste vermeldingen in de regionale pers. 1° ‘De eigenaar van kasteel Jongenbos komt voor de rechter wegens de illegale kap van bomen in het kasteelpark’ (30 oktober ’23). 2° ‘Kasteel Mariagaarde in Hoepertingen wordt een viersterrenhotel’ (19 oktober ’23). 3° ‘Christian Denis weer achter het fornuis in Clôs St.Denis alias het voormalig kasteeltje van Grimmertingen’ (30 september ’23). 4° ‘De opening van de gerestaureerde mottetoren van Brustem moet worden overgedaan omdat men halve dorp vergeten was hierop uit te nodigen’ (21 september ’23). 5° ‘Eind mei kochten twee twintigers voor 5 495 000 euro het kasteeldomein van Gorsleeuw.  Valsheid-in-geschrifte strooide roet in deze transactie. De eigenaar wil nu voor de rechtbank de verkoop toch afdwingen of tenminste een schadevergoeding bekomen’ (15 september ’23).  

Wijn in de Moezelvallei en in Haspengouw 

Op de terrassen en bij wijlen extreem steile zuidoost- , zuid- en zuidwest georiënteerde hellingen van het grillig kronkelend Moezeldal beheersen wijngaarden het bodemgebruik en het valleilandschap. Hier groeien en rijpen vooral Riesling, Elbling en Müller-Turgau druiven als grondstof voor een breed assortiment witte moezelwijnen met het label ‘Mittelmosel’. Zelf zijn we inzake wijn absoluut geen kenner en hebben we geen enkele voorkeur maar de glaasjes die we er geproefd en gedronken hebben smaakten heerlijk als toetje bij een dagelijks geslaagde vakantiebeleving. En de flessen die we er kochten en nu geregeld als een vulkaan ontkurken houden de herinnering eraan nog steeds levendig … meer moet dat niet zijn!

Haspengouw. Mede onder de economische noemer ‘noodzakelijke verbreding van het fruitimago’ wint ook de druiventeelt en de wijnbouw in Haspengouw zienderogen veld. Al zijn de hellingen in Zuid-Limburg doorgaans minder steil en lang dan in de Moezelvallei, het Haspengouws terroir is de druiventeelt gunstig gezind. Het aanbod bestaat ook hier vooral uit witte wijnen die – zoals blijkt uit de recente Gault&Millaugids Heerlijk Haspengouw – in een groeiend aantal lokale horecazaken geserveerd worden. Aan de creatie van een overkoepelend label ‘Haspengouw’ wordt koortsachtig gewerkt. Bovendien zijn er nog andere overeenkomsten tussen beide wijnregio’s. De volkswijsheid die we in Bernkastel aantroffen (foto), is ook in Haspengouwse aangelegenheden brandend actueel, a fortiori als het gaat over onverantwoorde en dictatoriale politieke beslissingen omtrent de schandaalfusie Tongeren-Borgloon en de schaamteloze annexatie van het oer-Haspengouwse dorp Kortessem bij de provinciale grootstad Hasselt!  

Lapis, mors-abolescens.
21 november 2023