Stilaan komen politici tot het besef dat er in onze samenleving tijdens de jongste decennia een en ander uit de hand gelopen is … niet in het minst op financieel vlak. De pot is leeg, het gat wordt almaar dieper! Dagelijks worden we geconfronteerd met ‘snoeiwerk’ en besparingen her en der in de sociale en culturele sectoren… wellicht zullen deze ingrepen ook hun weerslag hebben op de erfgoedsector en materiële restanten van ons rijk Vlaams cultuurlandschap. Daarom belicht ik in onderhavige Haspengouw-blog de huidige stand van zaken omtrent enerzijds het UNESCO werelderfgoed, anderzijds de Vlaamse topstukken in Haspengouw. Dertien begijnhoven in Vlaanderen, waaronder de ‘besloten hofjes’ van Sint-Truiden en Tongeren, prijken op de UNESCO werelderfgoedlijst … maar de begijnhofkerk van Tongeren is niet meer toegankelijk en hoogdringend aan restauratie toe! Meerdere Vlaamse topstukken bevinden zich in Haspengouwse musea, o.a. in Museum De Mindere (Sint-Truiden) en het Jenevermuseum (Hasselt). Welnu, de HBVL-krant van 1 oktober 2025 bloklettert: “Het Jenevermuseum en Museum De Mindere moeten, samen met 20 andere bovenlokale musea in Vlaanderen, jaarlijks vijf procent inleveren”. Het valt te vrezen dat dit nog maar het begin is en wat zullen de gevolgen van de besparingen zijn voor de restauratie van het kasteel van Heers, de abdijsite van Sint-Truiden en andere Haspengouwse erfgoedsites?

UNESCO werelderfgoed

Op de UNESCO werelderfgoedlijst staan hoofdzakelijk opmerkelijke gebouwen en/of gebouwencomplexen, unieke stadscentra, archeologische sites, indrukwekkende landschappen en prachtige natuurparken. Over de gehele wereld betreft het momenteel ca. 1200 sites. België heeft 16 erkenningen waarvan 8 in Vlaanderen. De Vlaamse bijdrage op de UNESCO werelderfgoedlijst wordt hoofdzakelijk gestoffeerd door 13 begijnhoven (exponent van een bijzondere vrouwenbeweging in de 13^de eeuw) en 26 belforten annex stadhuizen (symbool van de stedelijke autonomie in 13-14^de eeuw). Momenteel prijken vier Haspengouwse sites op deze prestigieuze lijst: twee in Sint-Truiden en twee in Tongeren. Het onlangs (2025) gerestaureerde en gerenoveerde begijnhof van de provinciehoofdplaats staat (nog) niet op de werelderfgoedlijst.

° Het Sint-Agnesbegijnhof van Sint-Truiden (1258-1860). Binnen het middeleeuws stedelijk weefsel van de Trudostad heeft dit pleinbegijnhof altijd een positie extra muros gehad … ook na het geweld van de godsdienstoorlogen in de tweede helft van de 16^de eeuw. Het Truiens Sint-Agnesbegijnhof was wel altijd volledig ommuurd. De blikvanger is de gotische begijnhofkerk (1270-1510) … naar verluidt de oudst bewaarde begijnhofkerk van Vlaanderen. Uniek en eveneens UNESCO werelderfgoed zijn de 38 muur- en pijlerschilderingen in het museaal interieur evenals het oudste in zijn geheel bewaard en bespeelbaar barokorgel (1644-46; Christian Ancion).

° De belforttoren (13^de eeuw; 1606) annex markthalle (later stadhuis) van Sint-Truiden. Samen met de deels romaanse abdijtoren en de (neo)gotische Onze-Lieve-Vrouwkerk drukt dit centraal gelegen complex zijn stempel op het tweede grootste marktplein van Vlaanderen.

° Het Sint-Catharinabegijnhof van Tongeren. Het Tongerse stratenbegijnhof (1257 – eerste helft 19^de eeuw), gelegen intra muros in de alluviale vlakte van de Jeker, is het oudste besloten hofje van Haspengouw. Het verwierf zijn huidig uitzicht in de 17-18^de eeuw. Maasstijl is de grondtoon van de oudere huizen en conventen. De Infirmerie (horeca) en de Sint-Ursulakapel (polyvalente ruimte) kregen een eigentijdse functie en zijn in die hoedanigheid toegankelijk. Ook al werd het middeleeuws begijnhof een wezenlijk onderdeel van de huidige binnenstad, toch straalt het nog steeds een aparte sfeer uit ... die spontaan tot leven komt in het begijnhofmuseum Beghina. Er is spijtig genoeg ook een schaduwkant: de vroeggotische begijnhofkerk is in verval, niet meer toegankelijk en bij hoogdringendheid aan restauratie en herbestemming – UNESCO-ERFGOED waardig – toe!

° De Onze-Lieve-Vrouwbasiliek van Tongeren, inclusief de ‘belforttoren’ en de romaanse kloostergang. Onder de kerk – de oudste aan O.-L.-Vrouw toegewijde kerk ten noorden van de Alpen – bevindt zich een voortreffelijk gedocumenteerde archeologische site omtrent de bouwgeschiedenis van het gebedshuis sinds de 4^de eeuw. De kerk zelf huisvest meerdere Vlaamse topstukken (infra). Boven op de onlangs gerestaureerde belforttoren projecteert zich een adembenemend panorama op het Haspengouws decor van de Eburonenstad, alvast een fel contrast met de romantische beslotenheid en uitnodiging tot bezinning in de bogengalerij van de romaanse kloostergang in het verlengde van het kerkkoor. De kloostergang en de archeologische site zijn toegankelijk vanuit het Teseum (infra) … thuishaven van een resem Vlaamse topstukken. 

Vlaamse Topstukken

Op de Topstukkenlijst van de Vlaamse overheid staat roerend cultureel erfgoed dat krachtens het Topstukkendecreet (24-01-2003) erkend is als Vlaamse topstuk. Enkel meesterwerken en objecten die beantwoorden aan strenge selectiecriteria halen deze lijst, meestal op advies van de topstukkenraad. De databank is online te raadplegen via www.topstukken.vlaanderen.be. Op dit ogenblik (07-10-2025) bevat de lijst 1327 ‘stukken’. Het is een ‘dynamische lijst’ waaraan geregeld nieuwe objecten toegevoegd worden … want eind 2022 stonden nog maar 912 objecten of verzamelingen op de lijst.

De topstukkenlijst bevat alle erkende en voor Vlaanderen zeldzame en onmisbare voorwerpen en verzamelingen die voor het nageslacht bewaard moeten blijven omwille van hun bijzondere archeologische, historische, cultuurhistorische, artistieke en/of wetenschappelijke betekenis. In het decreet worden de cruciale kenmerken ‘zeldzaam’ en ‘onmisbaar’ als volgt gedefinieerd. Een object is zeldzaam wanneer er zich uiterst weinig andere gelijke of gelijksoortige voorwerpen of verzamelingen in dezelfde staat bevinden. Een object wordt als onmisbaar bestempeld als het minstens aan één van de volgende vier eigenschappen voldoet: het heeft een bijzonder waarde voor het collectieve geheugen, het heeft een schakelfunctie of typeert een kantelmoment in een evolutie, het bezit een ijkwaarde of heeft een bijzondere artistieke waarde.

Onze-Lieve-Vrouw-ten-Hemelopnemingkerk, Munsterbilzen. Deze landelijke kerk bezit een buitengewone kunst- en erfgoedcollectie als nalatenschap van het middeleeuws vrouwenstift van Munsterbilzen. Er is sprake van 15 (Vlaamse?) topstukken, o.a. een uniek Karolingisch boomstamgraf (9^de eeuw), een tand van een narwal, de staf van de H. Amor, een drinkbeker en een lepeltje met vergulde spatel (14-16^de eeuw). De laatste twee curiosa worden in verband gebracht met de ‘legendarische’ heilige Landrada, de stichteres van het kersteningsklooster/monasterium (7^de-8^ste eeuw) in de bossen rondom Belisia (Bilzen).

Sint-Odulfuskerk, Borgloon. De koorstoel van Lutgardis van Tongeren (1226-75) en het kleurrijk reliekschrijn van de H. Odilia (1292). Beide topstukken zijn afkomstig uit ter ziele gegane Haspengouwse kloosters: de koorstoel uit de abdij van Nonnenmielen en het reliekschrijn uit de abdij van Colen. Over dat laatste vind je meer details en bijzonderheden in de blog “Odilia van Keulen en haar reliekschrijn: de realiteit achter de legende”.

Fruitstreekmuseum, Borgloon. Fruitsorteermachine Wovebi. 1947. Agrarisch erfgoed uit de beginperiode van het mechanisch sorteren van appelen en peren.

Het Stadsmus(eum). Het Stadsmus bezit tiental Vlaamse topstukken: de Torenmonstrans van Herkenrode waarin destijds het Heilig Sacrament van Mirakel (1286) bewaard werd, enkele brandglasramen (1659) afkomstig uit de abdij van Herkenrode, het kleedje van de Morin (1660; in verband met een mirakelverhaal omtrent de Hasseltse Virga Jesse), het ‘Register Coemans’ (1611), een verzamelhandschrift met 14 toneelstukken uit het literaire repertoire (16-17^de eeuw) van de Hasseltse rederijkerskamer De Roode Roos, een verzameling van 27 wapenschilden en tekstpanelen in glas (1659), een gebrandschilderd glas-in-loodpaneel met een engel (tweede helft 16^de eeuw) en enkele historisch belangwekkende oorkonden waaronder het pseudo-origineel (742-43!) van de oorkonde waarin de Haspengouwse graaf Robert meerdere gronden in de buurt van Halen en Herk-de-Stad aan de pas gestichte Trudoabdij van Sint-Truiden schenkt.

De Sint-Quintinuskathedraal. De reliekenschat van Herkenrode (12-18^de eeuw), een uitgebreid assortiment van keurig in linnen verpakte relieken van o.m. de H. Ursula en haar gezelschap van 11 000 maagden.

Provinciale Bibliotheek Hasselt. Minstens twee Vlaamse topstukken. Aflaatbrief van Herkenrode; een brief uit 1363 waarin o.a. Paus Urbanus V aflaten toekent aan bedevaarders die de abdij van Herkenrode bezochten of aan personen die een schenking deden. Het graduale (= koorboek) van de abdij van Sint-Truiden, 1540-42; toegeschreven aan prior Diederik van Breedzip en twee anonieme miniaturisten.

Rijksarchief Hasselt. Oorkonde (op perkament) van een zekere Regenza betreffende de abdij van Munsterbilzen; 1040, 1163.

Jenevermuseum. Helm van een keramische alambiek (= destilleertoestel), gebruikt voor het destilleren; industrieel erfgoed, 17^de eeuw. Alcohol- en likeurinstallatie van de Gentse likeurhandel Van Thorenburg-Mestdagh; industrieel erfgoed, 18^de eeuw. Likeurtafel met stoomketel uit de stokerij Severy in Hasselt; industrieel erfgoed, 20^ste eeuw.

Sint-Amanduskerk van Stokrooi. ‘De deugdzame vrouwen’: vier schilderijen uit een reeks van acht vrome dames. Geschilderd (1540-60) door Lambert Lombard i.o.v. Mechtildis de Lechy, toenmalige abdis van Herkenkode. De overige vier doeken zijn te bezichtigen in het Grand Curtius te Luik.

De Sint-Servaaskerk. Twee engelen met passiewerktuigen, 1530; eikenhouten beelden, weelderige sculpturen van de ‘meester van (Oost)ham’.

Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk. In het interieur en de schatkamer van de centrumkerk van de Trudostad bevinden zich vijf objecten die voorkomen op de Vlaamse topstukkenlijst: een monstrans (1712; Johan Georg Herkommer), haarnetten (13^de eeuw), een reliekhouder van de H. Remaclus (ca. 1200), een cilindermonstrans (ca. 1600; Willem van der Mont) en een kruisbeeld met reliek (1718; Liebrecht Beijens).

Museum de Mindere. Dit religieus museum stelt objecten tentoon die afkomstig zijn uit meerdere minderbroederkloosters van Vlaanderen. Tot de topstukken behoren een beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Zeven Weeën (1540-50), een verzameling liturgische objecten in stro (1650-1870; afkomstig uit het klooster van zusters kapucinessen in Antwerpen), een drinkbeker en kommetje van de H. Franciscus (13^de eeuw?) en een reliekkruis uit de Gentse Sint-Pietersabdij (1627; Balthasar van Blootackere, Francois Guens).

Begijnhofkerk. De muurschilderingen en het barokke Ancion-orgel zijn erkend als Unesco Werelderfgoed (supra).

Sint-Albanuskerk, Vlijtingen. Zonnemonstrans met koningswapen Lodewijk XV ,1748-49. In verband te brengen met de ‘Slag van Lafelt’ op 1 juli 1747.

Teseum. Het Teseum bezit niet minder dan 71 Vlaamse topstukken waaronder een gouden Merovingische gesp bezet met edelstenen (6-7^de eeuw), een ivoren paneel van de H. Paulus (6^de eeuw), een linnen reliekomhulsel uit de Karolingische periode (9^de eeuw), romaans Christushoofd (11^de eeuw), een reliekkruis in verguld koper, meerdere koorkapgespen, reliekbuste van de H. Pinosa (door een zekere meester Hendrick van Tongeren), muziekhandschrift op perkament (ca. 1390), een reeks van 14 zeer verfijnde reliekbeeldjes van bekende heiligen (12-13^de eeuw), … De lijst van alle topstukken, inclusief fotografische voorstelling, kan je raadplegen op www.collectie.teseum.be

Onze-Lieve-Vrouwbasiliek. In de Onze-Lieve-Vrouwbasiliek, inclusief de onderliggende archeologische site, bevinden zich 50 Vlaamse topstukken waaronder uiteraard het laatgotisch notenhouten beeld van ‘Onze-Lieve-Vrouw-oorzaak-onzer-blijdschap’ (1479) … de blikvanger tijdens de zevenjaarlijkse kroningsfeesten.

Gallo-Romeins Museum. In dit museum is, gezien de ouderdom van de voorwerpen, nagenoeg elk object gewoon een topstuk; tot op heden kreeg slechts een viertal het etiket ‘Vlaams topstuk’ opgespeld: zegelring met portret van keizer Commodus I, 185 na Chr.; edelsmeedkunst. Goudschat uit Beringen, ca. 125-100 v. chr. Gouden Merovingische schijffibula, 575-700. De vondstcollectie van het Merovingisch grafveld te Broechem (Antwerpen); 5-7^de eeuw. Het grafveld van Broechem omvatte ca. 500 graven en is de best onderzochte (2001-10) vroegmiddeleeuwse begraafplaats in Vlaanderen. Het Gallo-Romeins museum verwierf hiervan in 2021 170 objecten waaronder een gouden mantelspeld, afkomstig uit het graf van een vooraanstaande dame die leefde omstreeks 600 na Chr. 

Sint-Jacobusgasthuiskapel. Heilige Agnes, 1450 eikenhouten beeld door de Meester van de Eyckiaanse vrouwenfiguren.

Begijnhofkerk. Verzameling van vijf antependia, 1600-25.

Begijnhofmuseum Beghina. Sint-Catharinaschrijn (16^de eeuw), afkomstig uit de begijnhofkerk.

Stadsarchief Tongeren. Fragmentair Tongers Liedboek, 1475-1500; muzikaal erfgoed, afkomstig uit de verdwenen Sint-Niklaaskerk in het centrum van Tongeren.

Sint-Stefanuskerk, ’s Herenelderen. Fraai beschilderd, houten reliekschrijn, 15^de-eeuws en afkomstig uit Duitsland.

Een persoonlijke mijmering omtrent Haspengouwse topstukken

Mogelijks heb ik een of meerdere officieel erkende Vlaamse topstukken over het hoofd gezien. Tijdens de samenstelling van dit overzicht ben ik immers tot het besef gekomen dat momenteel niet alle erfgoed-topstukken in Vlaanderen ook als ‘Vlaamse topstukken’ erkend zijn. Erfgoedinstanties- of verenigingen moeten immers omtrent een welbepaald object/verzameling een gemotiveerd dossier samenstellen en indienen bij de bevoegde Vlaamse instanties. Dit verzoek wordt dan voorgelegd aan een raad van erfgoedwijzen. Bij een gunstig rapport kan de dienstdoende Vlaamse Minister van Cultuur de erkenning ‘Vlaams topstuk’ toekennen. Ik kan mij best voorstellen dat dit in het landelijke Haspengouw op meerdere plaatsen nog niet gebeurd is. Zo is het cassettenplafond (1627) in de stemmige plattelandskerk van Veulen weliswaar een unicum in Vlaanderen, maar vooralsnog niet erkend als Vlaams topstuk. Idem dito voor wat betreft de Apostelbalk (15^de eeuw) in de Sint-Martinuskerk van Berg, het kleurrijk stripverhaal (1509) over het leven van de H. Genova ‘gemuurschilderd’ in de parochiekerk van Zepperen, de laatgotische piëta (1520-30) van de Meester van de Calvarie van Fize-le-Marsal in de Sint-Quirinuskerk van Rukkelingen-Loon en nog vele andere. Er moet nog veel gebeuren om de geschiedenis van het Loonse en Luikse Limburg op een correcte wijze in te passen in het ‘Verhaal van Vlaanderen’!

Bovendien hebben verschillende Haspengouwse topstukken, als dusdanig al dan niet erkend door de Vlaamse administratie, de regio verlaten zoals het Apostelretabel van Tongeren (1430-40), naar verluidt het oudste retabel van de Lage Landen. Dit kunstwerk was tot 1888 gehuisvest in de begijnhofkerk van Tongeren en is thans te bezoeken in de Koninklijke musea voor Kunst en geschiedenis in Brussel. Een ander treffend voorbeeld is het onvolprezen Evangelarium van Munsterbilzen (Augsburg, 810-15); in dit kerkboek werd in 1130 de oudst gekende zin in het Nederlands geschreven; het evangelarium staat sinds 1842 in de bibliotheek van de Bollandisten in Brussel.

Laat dit duidelijk zijn: Haspengouw is geen onbeschreven blad in de wereld van Vlaamse topstukken … er is echter nog veel werk aan de winkel om dit te beseffen!

Lapis, mors-abolescens.
14 oktober 2025