Toerisme & recreatie

Dagtrip Haspengouw voor cultuur-en landschapstoeristen

11 maart 2021 Haspengouw 2326

Het voorjaar 2021 zal voor mij niet hetzelfde zijn als de lentes van het afgelopen decennium. Toen was ik immers van half maart tot medio mei op weekdagen, met uitzondering van de woensdagen, de paasvakantie en verlofdagen, vaak op stap met laatstejaars van het middelbaar onderwijs. De ‘Leeruitstap Haspengouw’ was één van de paradepaardjes uit het educatief aanbod van Georeto. Een dag ‘landschapslezen’ –zo definieer ik vanuit mijn geotoeristische invalshoek het vak aardrijkskunde– met als doel aan het eind van de tocht de verschillen tussen Vochtig- en Droog-Haspengouw zelf ontdekt te hebben. Spijtig genoeg heeft corona de educatieve uitstappen voor scholen voor onbepaalde tijd geschorst en heb ik de ‘Leeruitstap Haspengouw’ definitief uit mijn al flink gereduceerd aanbod geschrapt. Niettemin is en blijft het concept voor de cultuur- en landschapstoerist een boeiende en leerrijke ervaring. Daarom deze suggestie en dit recept: een geotoeristische ontdekkingstocht-op-eigen-houtje van het Haspengouws landschap! De eindtermen ‘wat je moet kennen’ en ‘wat je moet kunnen’ heb ik vervangen door ‘zalig genieten’!

In het coulissenlandschap van Vochtig-Haspengouw

We starten in de dorpskom van Kortessem dat zich toeristisch profileert als de “Poort van Haspengouw”. Kom je via de E313 dan neem je de afrit 30 en rijd je via de N76 zuidwaarts tot op het kerkplein van Kortessem. De romaans-gotische Sint-Pieterskerk toont je meteen al de twee belangrijkste streekeigen bouwstenen van Haspengouw: keiharde silex en veel zachtere Maastrichtiaan kalksteen. Kom je van ver of heb je dorst, in Kortessem-centrum zijn er meerdere horecazaken. [Ook de Leertuitstap voor scholen startte in Kortessem. Het onthaal vond plaats in of vlak bij het CC Mozaïek. Tijdens deze inleiding werd de evolutie van het geologisch en bodemkundig substraat van noord naar zuid aan de hand van onderstaande doorsnede besproken.]

Je rijdt van Kortessem via de N20 naar Wimmertingen. Zowat halfweg charmeert, middenin  een gaaf agrarisch landschap, de middeleeuwse kasteelsite Printhagen. Gelegen binnen de invloedssfeer van de economische bipool Hasselt-Genk verstedelijkt het platteland van Vochtig-Haspengouw met rasse schreden. Wie aandachtig rondkijkt, o.a. in de Bulstraat (Alken) ontwaart –tussen de oprukkende nieuwbouw– nog enkele (gerenoveerde en herbestemde) vakwerkhoeven … tastbare getuigen uit de tijd dat dit nog een gaaf, kleinschalig landbouwgebied was. Ik situeer de overgang omstreeks het kantelmoment ‘1958’. Grote delen van Vochtig-Haspengouw vallen aan rurbanisatie ten prooi. Alken en Wellen liggen in het hartje van het Zuid-Limburgs vakwerkgebied … een zone waar de nog resterende vakwerkbouw bij wet (theoretisch) beschermd is. Het reliëf is vlak tot zwak golvend tussen +35 en +65 meter boven het zeeniveau. Voorbij de KMO-zone Bodem (Wellen) dwars je de Herkvallei met aan je rechterzijde een fraai microreliëf van hogere oeverwallen en lagere komgronden. In Vochtig-Haspengouw stromen veel beken, beekjes en grachten. Na het kantelmoment 1958 verloren de alluviale graslanden hun landbouwfunctie en werden natuurgebieden. Aan de overkant van de Herkvallei stel je vast dat het verstedelijkingsproces vele gedaantes heeft: verdichting van de lintbebouwing langs het bestaande wegennet, de creatie van nieuwe straten en woonwijken en verkavelingen, sociale woningbouw, appartementen, …. Tertiaire kleilagen op geringe diepte onder het maaiveld verstoren het doorsijpelen van het regenwater naar de diepere aardlagen; daarom plantte men na het kantelmoment 1958 massaal canadapopulieren (heuse waterzuigers). Ze liggen aan de basis van het hedendaagse coulissenlandschap.

Het vierzijdig dorpsplein van Ulbeek is een beschermd dorpsgezicht: het stond omwille van zijn gaafheid model bij de opbouw van het ‘Haspengouws dorp’ in het Openluchtmuseum van Bokrijk! Alleen de drenkplaats voor het vee is verdwenen. Neem gerust een kijkje in de tot begraafplaats herbestemde (neo)classicistische Sint-Rochuskerk, een project dat in 2012 de Vlaamse monumentenprijs won. Aan de overkant van het plein pronkt archeologisch erfgoed: de dorpsbrouwerij van weleer huisvest thans de Bottelarij (www.debottelarij.be). Je bent er van harte welkom. Op het rondpunt op weg naar Wellen herinnert een kunstzinnige bokkenrijder aan een minder aangename episode van het Haspengouws verleden: in de tweede helft van de 18de eeuw dwong het pauperisme de bokkenrijders tot wanhoopsdaden! Wellen heeft zich na het kantelmoment ‘1958’ ontpopt tot een verzorgend hoofddorp met heel wat basisvoorzieningen in de Dorpsstraat. Het toponiem Wellen (= opwellend bronwater) illustreert als geen ander de naam van de geografische streek ‘Vochtig-Haspengouw’. Het Wellens gehucht Vrolingen –ook hier is de verstedelijking manifest aanwezig– geniet meer dan regionale bekendheid omwille van de artisanale productie van het erkend streekproduct ‘Stroop van Vrolingen’.     

Bij het verlaten van het gehucht Vrolingen ontvouwt zich a.h.w. een lineaire landschappelijke grens. Je bereikt daar immers een morzel Vochtig-Haspengouw waar de verstedelijking (nog) niet heeft toegeslagen … een open landschap met vooral akkerbouw (o.m. maïs) in functie van de veeteelt. Op weg naar Gors-Opleeuw passeer je het agrarisch gehucht Haagsmeer … vier boerderijen groot! De jongste maanden en jaren ligt het landbouwbedrijf Haesen in het oog van de protestenstorm tegen de zgn. megastallen waarbij groene ‘activisten’ de toekomst van de landbouw in Vochtig-Haspengouw openlijk in vraag stellen. Binnen afzienbare tijd wil ik dit heikel thema op een ‘objectieve wijze’ in een aparte blog benaderen … want Haspengouw mag niet de dupe worden van een falend overheidsbeleid. Een boogscheut verder staat de “OudeWinning”: een computergestuurd melkveebedrijf in een vierkanthoeve met onderdelen in vakwerkbouw … onder de rondboogpoort huist ’s zomers de boerenzwaluw, de natuurrijke landbouwstreek Haspengouw ten voeten uit!

Tijd voor een geografisch-landschappelijke synthese omtrent Vochtig-Haspengouw. Het reliëf is vlak tot zwak golvend, het maaiveld schommelt tussen 35 en 65 meter boven het zeeniveau.  Het geologisch substraat bestaat uit een subhorizontale afwisseling van mariene Tertiaire zand- en kleilagen die tijdens de laatste ijstijd door de wind bedekt werden met een laagje zandleem. Omdat de kleilagen de percolatie van het regenwater bemoeilijken, is de bodem relatief vochtig en ontspringen her en der bronnetjes. Deze voeden het dichte afwateringsnet van beken en grachten. De impact van het kantelmoment ‘1958’ op het landschap was groot. De kleinschalige, gemengde landbouw verloor de strijd tegen de oprukkende rurbanisatie vanuit de bipool Hasselt-Genk. De nog resterende landbouw werd grootschaliger en legde het accent op veeteelt. Door de massale aanplant van de waterzuiger ‘canadapopulier’ zorgen de zgn. populierenakkers voor een coulissenlandschap, een landschap met een filtrerende doorzichtigheid!

Haspengouw, de boomgaard van Vlaanderen

Voorbij Haagsmeer brengt een steilrand met een hoogteverschil van ca. 30 meter je in het meer reliëfrijk overgangsgebied tussen Vochtig- en Droog-Haspengouw. Even verder daal je via de flank van een droogdal af naar de Loonse kasteelsite Opleeuw die reeds in de 13de eeuw vermeld werd en wiens geografische site zichtbaar aan een bronnenniveau (cfr. kasteelvijver) gelinkt is. Het gereduceerd gebouwenbestand dateert uit de 18de en 19de eeuw. Stroomafwaarts ligt, tussen hoge bakstenen muren, de ommuurde wijngaard Clos d’Opleeuw (www.clos-d-opleeuw.be). Je rijdt vervolgens naar de stille dorpskom van Gors-Opleeuw … een kasteeldorp pur sang. Het kasteel Gorsleeuw –eveneens van Loonse huize maar de huidige neoclassicistische voorgevel dateert uit het begin van de 19de eeuw– is de blikvanger van een omvangrijk en ommuurd Engels park. De voorgevel van de 19de-eeuwse kasteelhoeve –een monumentale vierkanthoeve in baksteen– en de beschermde manège annex bakhuis beheersen het straatbeeld. [Bij de schoolse Leeruitstap Haspengouw stopte de bus aan de kasteelsite Opleeuw en wandelden we via een tractorbreed weggetje, uitsluitend bestemd voor fietsers en wandelaars, tot in de dorpskom van Gors-Opleeuw waar de autocar ons opwachtte. Onderweg werd de historiek van het Haspengouwse fruit rechtstreeks uit het landschap afgelezen: van aanvankelijk (ca. 1850 – 1958) hoogstammige fruitbomen in bestaande weilanden naar de aanleg van meer rendabele plantages (1958 – nu) met laagstammige fruitbomen.] Misschien kan je deze korte wandeling (ca. 800 meter heen en weer) nu in omgekeerde richting doen. Parkeren kan op het dorpsplein van Gors-Opleeuw. De voormalige pastorie is herbestemd tot een B&B (www.depastorie.be) … een hint voor wie meer dan één dag wil genieten in hartje Haspengouw!

Na de dorpsverkenning van Gors-Opleeuw –van verstedelijking is hier nog geen sprake– zit je gevarieerd voormiddagprogramma er op. We stellen een middagpauze voor in of in de buurt van Borgloon. In het stadscentrum vind je naar eigen goeddunken wel een gepaste horecazaak en voor een picknick is er een overaanbod aan geschikte plekjes. Als dessert stellen we een bezoek aan de pas gerestaureerde Sint-Odulphuskerk van Borgloon (zie Blog 3 van 2021) voor of een bezoek aan het fruitbelevingscentrum, gehuisvest in een voormalige stroopfabriek. www.borgloon.be/fruitbelevingscentrum-stroopfabriek. [De middagstop van de schoolse Leeruitstap Haspengouw vond plaats in de taverne van de fruitveiling Belorta waar picknicken mocht. Na de pauze volgde een educatieve rondleiding in de fruitveiling met o.m. oog voor de langetermijnbewaring van hardfruit en de hightech bij het sorteren en verpakken van fruit]

Via het uitgesproken straatdorp Jesseren en het merkwaardige tweelingdorp Haren-Bommershoven bereik je de zuidrand van de Haspengouwse fruitstreek. Haren en Bommershoven waren aanvankelijk -zo blijkt uit de Ferrariskaart, ca. 1775- twee aparte dorpen, elk met een eigen parochiekerk. Na de aanleg in 1819-20 van de rechte N79 tussen Tongeren en Sint-Truiden hebben beide dorpen zich urbanistisch eenzijdig naar deze nieuwe ontsluitingsweg en verkeersas ontwikkeld. Deze historische dorpskomverschuiving is extreem gaaf in het landschap ‘te lezen’ bij het buitenrijden (richting Vechmaal) van Bommershoven: de middeleeuwse dorpskom (met kasteel annex kerk + oratorium) ligt letterlijk aan de rand van het huidige dorp. Voor wie vragen heeft bij de drukte in de buurt van het CC Panishof, deze kanttekening: het gerenoveerd gebouwenbestand van de voormalige stroopfabriek Lowette functioneert in 2021 als vaccinatiecentrum voor de inwoners van Borgloon en omgeving (Heers, Kortessem, Wellen).

Synthese Fruitstreek. In de relatief smalle overgangsstrook (ca. +65m en ca. +100m) tussen Vochtig- en Droog-Haspengouw ligt het agro-economisch accent op fruitteelt; vandaar de suggestieve benaming ‘Fruitstreek’ voor dit stukje Haspengouw. Door terugschrijdende erosie vanuit het lager gelegen Vochtig-Haspengouw zijn de valleien dieper ingesneden. Dit verklaart het heuvelend landschap en –tot jolijt van fietsers en wandelaars!– de steilere hellingen en verstrekkende panorama’s. In een oog(z)wenk kan je op meerdere plaatsen de uitgedoofde steenkoolterrils van Midden-Limburg met deze in de Luikse Maasvallei verbinden … tussen beide gedijt het agrarisch mekka Haspengouw. Ook dit is landschapslezen! Het hardfruit (peren en appelen) heeft het momenteel niet onder de markt en hiervoor zijn meerdere redenen: extreme klimatologische omstandigheden (nachtvorst in de bloesemtijd, zonnebrand, hagelschade) en economische factoren (wereldwijde concurrentie, onstabiele afzetmarkten, geopolitiek, …). Bij het kleinfruit zit de teelt van bessen (o.a. frambozen) in de lift … wat zich landschappelijk vertaalt in steeds meer plastieken kappen. Deze reliëfrijke overgangszone is ook –vooral om strategische redenen– het kerngebied van het unieke Haspengouwse kastelenlandschap. Naast kasteeldorpen komen er ook heel wat reliëfgebonden straatdorpen voor.

Het openfieldlandschap van Droog-Haspengouw

Eenmaal Bommershoven voorbij openbaart zich het uitgesproken akkerlandschap van Droog-Haspengouw … een hemelsbreed verschil met de twee Haspengouwse landschapsvarianten die je zopas verkende. Aan je rechterkant ontwaar je de kunstzinnige ‘Tranendreef’ waar je letterlijk ‘de boom in kan’ om te overnachten. Deze Tranendreef is een ‘uitloper’ van het domeinbos bij het kasteel van Heks … het voormalig jachtverblijf van de prinsbisschop van Luik! De riante abdijhoeve Monikkenhof is een middeleeuwse stichting van de abdij van Villers. Thans is het is een akkerbouwbedrijf met de teelt van suikerbieten, tarwe, aardappelen, ajuinen en diverse groenten ten behoeve van de conservenindustrie; in het paviljoentje bij de toegangsweg kan je producten van Haspengouwse bodem kopen.

Een afdaling brengt je in Vechmaal dat zowat alle kernmerken van een landelijke woonkern in Droog-Haspengouw etaleert. Genetisch is het, omwille van de aanwezigheid van stromend water (Herkebeek) voor mens een vee, een valleinederzetting.  Morfologisch noemen we het een hoopdorp: alle (voormalige) boerderijen zijn geconcentreerd in de dorpskom. De ruimte rond de woonkern wordt (nog steeds) maximaal gebruikt voor landbouwdoeleinden. Wat de demografische evolutie betreft noteren we gedurende de afgelopen eeuw een terugval (ca. 20%) van het aantal inwoners: nu wonen er ca. 550 mensen, in 1910 nog 700. Dit ontsluiert twee bedreigingen: ontvolking en veroudering (vergrijzing) van de bevolking!

Op zowat het laagste punt van de Vechmaallaan neem je de Brugstraat (d.i. rechts afslaan) en volg je de toeristische bewegwijzering ‘Herberg De Horne’. Deze horecazaak is de draaischijf van de greenspot Heks, de startplaats van een trio bewegwijzerde wandelingen. In het concept van deze landschapsverkenning stellen we het zuidoostelijke traject voor. Het parcours is aangeduid met ‘oranje bolletjes’. De afstand bedraagt 6,5 kilometer. Je verkent dan op eigen tempo de dorpskom van Vechmaal en de kasteelsite Hinnisdael. Op de westflank van de Flikkenberg brengt een holle weg je bij de toegang van zgn. mergelkuilen van Hinnisdael. Dit ondergronds gangenstelsel ontstond vanaf de 13de eeuw door de ontginning van poreuze Maastrichtersteen voor de bouw van o.m. kerken (O.-L.V.-basiliek van Tongeren), burchten, kastelen en boerderijen. Wanneer je dit gesteente aandachtig observeert, stel je vast dat het opgebouwd is uit kalkrijke skeletten van organismen die ooit (70-65 miljoen jaar geleden) op de zeebodem leefden. Op het Maastrichtiaan rust, sinds de eindfase van de jongste ijstijd (30 000 tot 15 000 jaar geleden), een eolische leemlaag. Doorheen beide formaties (krijt en leem) sijpelt het regenwater vlug en makkelijk naar beneden. Dit ‘venster’ op het geologisch substraat verklaart meteen de streeknaam ‘Droog-Haspengouw’. De mergelkuilen hebben momenteel als habitat voor vleermuizen (!) het statuut van ‘natuurreservaat’. Om het rendement van de akkerbouw te verbeteren, vonden er in Droog-Haspengouw vanaf het kantelmoment ‘1958’ ingrijpende ruilverkavelingen plaats. Dit verklaart de relatief grote percelen en het quasi gebrek aan materiële perceelsgrenzen.  We betreuren dat bij deze ruilverkaveling ook talrijke holle wegen en cultuurtaluds geliquideerd werden wat hoe dan ook het landschap monotoner maakt. De aanwezigheid van minibosjes op de hoogste toppen –ik noem het koepelbosjes– is meestal een indicatie dat de vruchtbare leem op die erosiegevoelige plekken reeds (grotendeels) weggespoeld is en het stenige Maastrichtiaan er aan de oppervlakte ligt. Tijdens de finale van je landschapswandeling passeer je de kasteelhoeve Heurne; een klein ommetje langs de Sint-Pieterskapel is beslist de moeite waard. Weldra bereik je ‘Herberg De Horne’ … eertijds een afspanning: een spontane uitnodiging om je ervaring ‘Landschapslezen Haspengouw’ alias ‘Leeruitstap Haspengouw 2.0’ gezellig af te ronden.

Synthese. Het plateau- en openfieldlandschap van Droog-Haspengouw (ca. +100 m tot ca. +150m) dankt zijn bestaansreden aan de geaardheid van het geologisch substraat: een tientallen meters dik pakket waterdoorlatende krijtformaties. Er zijn, zoals in Vochtig-Haspengouw en de Fruitstreek, immers geen dwarsliggende Tertiaire kleilagen die de insijpeling van regenwater belemmeren.  Op hydrologisch vlak zijn er weinig permanente waterlopen, droge dalen des te meer. Leem en löss bepalen het agrarisch bodemgebruik: grote akkers met hoogwaardige en veeleisende teelten zoals tarwe en suikerbieten. Tijdens de eerste fase van de ruilverkaveling (1960-80) gingen tal van fraaie, lineaire landschapselementen –holle wegen en cultuurtaluds– verloren. De talrijke hoopdorpen en gehuchten hebben een watergebonden site: ze zijn gesticht in een bronhoofd of aan de rand van een watervoerende vallei. In de dorpen staan doorgaans meer boerderijen dan woonhuizen. Van verstedelijking is in deze grensregio met Wallonië (nog) geen sprake … wat een verschil met de ‘verstedelijking-tsunami’ die Vochtig-Haspengouw overspoelt! Plattelandsvlucht, veroudering van de bevolking en bodemerosie zijn reële bedreigingen. De ontwikkeling van hoeve- en plattelandstoerisme is meer dan een duurzame opportuniteit.

[Bij de schoolse versie van de Leeruitstap Haspengouw reden we met de autocar door Vechmaal en stopten we ter hoogte van het gebetonneerde verkavelingsweggetje naar de mergelkuilen. Vervolgens wandelden we heen en weer naar de geologische ontsluiting van de mergelkuil Hinnisdael. Onderweg ‘verzamelden’ we de landschapskenmerken van Droog-Haspengouw. Tenslotte verplaatsten we ons naar Gingelom waar in het droogdal ten westen van de abdijhoeve Kamerrijk (thans een aspergebedrijf en … B&B) een aantal ingrepen (bufferbekkens, mulchen, grasbufferstroken, groenbemesting, ed.) in de strijd tegen bodemerosie en wateroverlast bekeken en geëvalueerd werden. Een voorbeeld van toegepaste geografie]

Interesse in de excursiebundel?

Deze blog beoogt vooral een suggestie voor een doe-activiteit: een leerrijke verkenning van het gevarieerde Haspengouwse landschap. Het parcours is aangeduid op bijgaand kaartje. Heb je belangstelling in de bijbehorende ‘schoolse’ excursiebundel waarin de reisroute (met vermelding van de straatnamen) samen met de beziens- en wetenswaardigheden uitvoerig beschreven zijn? Stuur me dan een mailtje. Ik bezit nog aantal bundels (A4formaat; 36blz.) en als geïnteresseerde bloglezer krijg je er eentje gratis en voor niks. Voor de zegelkost voeg ik een overschrijvingsformulier aan de zending toe. Van harte welkom in mijn gekoesterde achtertuin.

 

Lapis, mors-abolescens.
11 maart 2021


Scroll to Top
Scroll to Top