Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren gaat in de komende tijd het Haspengouws wandelaanbod updaten en uitbreiden. Dit aanbod bestaat/bestond enerzijds uit een dozijn zgn. Greenspots (meerdere lussen vanuit één punt met parkeergelegenheid en zo mogelijk horecafaciliteiten in de nabijheid) en anderzijds enkele tientallen wandelingen onder de noemer ‘Verborgen Moois”. Begin 2023 verscheen onder de titel ‘Pittoreske kerkdorpen’ de remake van de Greenspot Zammelen en de Verborgen Mooiswandeling Beukenberg. We bonden enkele weken geleden onze in de Moezelvallei en Vulkaaneifel gerodeerde wandelschoenen aan en trokken op (her)verkenning in de eigen regio. Een verslag met enkele actuele bedenkingen en bezorgdheden vormt het onderwerp van deze blog. Wandel mee … door het Hart van Haspengouw.  

Greenspot Zammelen

De vertrouwde benaming Greenspot Zammelen als Haspengouws wandelgebied is mettertijd meer en meer problematisch geworden. Zammelen is immers ook de naam van een alluviaal natuurreservaat met een waardevolle vegetatie … een groene schatkamer! Het natuurreservaat Zammelen wordt vooral geprezen omwille van de actieve afzetting van kalktuf, een biotoop met een unieke flora. Daarom maant men, vooral vanuit groene hoek, aan tot voorzichtigheid en respect voor natuurontwikkeling. Maar er was in het recente verleden ook geregeld protest van de inwoners van het pittoreske kerkdorpje Zammelen waar parkeren geen sinecure is en de parking nabij de officiële vertrekplaats ontoereikend is. Omwille van die overlast is ook een herbestemmingsplan (2019) voor de Sint-Amanduskerk – de kerkfabriek beoogde een natuur-informatiecentrum in het kerkinterieur en de bouw van een glazen torentje met panoramisch platform naast de bestaande toren – tot op heden in de koelkast blijven steken. Bovendien is er in Zammelen geen horecazaak waar men bij het begin of na afloop van het wandelen terecht kan voor een natje, een hapje en het lenigen van de sanitaire druk. Kortom, Zammelen kraakt door recreatiedruk en andere spanningen in al zijn voegen en vreest zijn status ‘pittoresk’ te verliezen. Ik houd mijn hart vast voor het debacle dat Zammelen mogelijks in september 2024 te beurt zal vallen. De aartsmoeilijke Zammelenberg en de smalle doortocht van Zammelen-dorp vormen dan immers het sluitstuk in de finale van het Europees kampioenschap Wielrennen waarvan Hasselt het epicentrum is. Keizer Vandeput (Hasselt) wil immers aan televisiekijkend Europa de uithoeken van zijn nieuwe rijk tonen. Het gevaar is helemaal niet denkbeeldig dat het gevoelige biotoop Zammelen dan én daarna helemaal platgereden en -gelopen wordt. Daarom suggereert men nu als vertrekplaats van de greenspot Zammelen de dorpskom van het naburige Gors-Opleeuw; de afstand tussen hun beider kerken-op-rust bedraagt in vogelvlucht amper 1249 meter. Het pittoreske kasteeldorp Gors-Opleeuw heeft wel een ruime parking (Sint-Martinusplein) en de Pastorie wordt in de Gault&Millaugids “Heerlijk Haspengouw 2023-24 geprezen als geknipte onthaalplaats met eet- en slaapgelegenheid. Besluit: de voormalige greenspot Zammelen heeft momenteel bij voorkeur Gors-Opleeuw als startplaats alhoewel de originele wandellussen grotendeels intact gebleven zijn. Toch is het gebruik van de wandelkaart uit 2012 problematisch omdat de kleursymbolen die je op het juiste pad moeten houden, inmiddels gewijzigd zijn.

Wandelkaart Pittoreske kerkdorpen

Via de paden van het wandelgebied ‘Pittoreske kerkdorpen’ verken je Vochtig-Haspengouw ten voeten uit. Het ontplooit zich geografisch tussen de N20 (Tongeren-Hasselt) in het noordoosten, de N79 (Tongeren-Borgloon) in het zuiden en de N80 (Borgloon-Diepenbeek) in het westen en ligt grotendeels op het grondgebied van Tongeren en – hoelang nog? – Borgloon. Alleen Zammelen behoort – hoelang nog? – tot de gemeente Kortessem. De Sint-Annabeek, Marmelbeek, Bollebeek, Mombeek en Fonteinbeek zijn de onvolprezen architecten van het golvend reliëf. Een blik op de overzichtelijke wandelkaart (foto) die op de diverse instapplaatsen te raadplegen is, maakt duidelijk dat het wandelaanbod uit drie onderling verbonden kerngebieden bestaat: de (voormalige) greenspot Zammelen – Gors-Opleeuw, de landschapswandeling Jesseren (infra) en de voormalige Verborgen Moois-wandeling Beukenberg annex Piringen. Voor alle duidelijkheid: Beukenberg is geen pittoresk kerkdorp maar de artificiële bedding van een Romeins aquaduct op het grondgebied van de Tongerse kerkdorpen Mulken en Widooie … een huzarenstukje waarbij eertijds bronwater uit het brongebied van het Scheldebekken naar het stroombekken van de Maas werd afgeleid! Alle wandellussen zijn voortreffelijk bewegwijzerd. De kortste wandelingen zijn ca. 4 kilometer lang. Wil je verder en langer genieten, combineer dan naar eigen goeddunken de ‘kleurtjes’ tot de beoogde kilometers en uren die je in het Haspengouws landschap wilt vertoeven.  De geactualiseerde wandelkaart (4 euro) is o.m. te koop op de kantoren van Visit Borgloon en Visit Tongeren.

Landschapswandeling Jesseren

De pas voltooide ruilverkaveling ‘opende’ heel wat nieuwe paden in de omgeving van het Loonse straatdorp Jesseren en die willen we ontdekken. We vertrekken op de parking (van de historisch ietwat wazige Loonse mottetoren die hier ooit stond is niets overeind gebleven)  achter de (neo)classicistische Kruisverheffingskerk uit 1720-23, 1852 en 1937-38. De kruisweg (1767) binnenin is een meesterwerk van de Luikse kunstenaar Martin Aubée. We stappen de Landschapswandeling Jesseren in tegenwijzerzin; het ca. acht kilometer lange parcours is bewegwijzerd met een paarse vierhoek. Tijdens het eerste deel (d.i. tot ter hoogte van het natuurgebied Waerdeveld) vertoef je in een open agrarisch landschap dat de kenmerken van het golvend overgangsgebied tussen Vochtig- en Droog-Haspengouw ten volle etaleert: vooral akkerbouw (suikerbieten, granen, maïs, aardappelen,  …) afgewisseld met laagstammige aanplantingen van appelen, peren en … druiven. Meer dan eens staan we letterlijk stil bij verreikende panorama’s … een spontane uitnodiging om aan landschapslezen te doen!

 Een handvol afgeknotte kegels aan de noordelijke horizon zijn de zicht- en tastbare getuigen van de uitgedoofde mijnstreek ‘Midden-Limburg’. Aan de zuidoostelijke einder lokaliseren identieke storthopen het ‘Luikse industriebekken’ aan de Maas. Tussen twee industriële en economische polen, beiden terend op de exploitatie van het zwarte goud diep in de ondergrond, gedijt het groene Haspengouw … van oudsher en nu nog steeds een welvaren landbouwstreek .Mocht er ook hier steenkool in de ondergrond gestoken hebben, was er geen de behoefte geweest om deze te ontginnen … de vruchtbare löss- en zandleembodem volstond en volstaat er nog steeds als bron van agrarische inkomsten! ’t Waerdeveld is een waarden-vol natuurgebied met veel variatie,  o.m. oude en nieuwe boomgaarden, maretak, bronpoelen met kalktuf en graslanden met een plejade aan plantensoorten in functie van de hellingsgradiënt van hoog naar laag.

Tussen ’t Waerdeveld en het brugje over de Marmelbeek vertoef je in een lap geplastificeerd Haspengouw. Het landschap wordt er beheerst door een wirwar van haast eindeloze plastieken tunnels en overkappingen ten behoeve van de teelt van aardbeien en diverse bessensoorten in hang- en potcultuur. Het is even slikken na al dat landschappelijk fraais tijdens het eerste deel van deze landschapswandeling. Onze bedenkingen bij deze ontnuchterende passage ventileren we verder in deze blog. Weldra bereik je het kerkdorpje Haren dat zowaar een ‘Singel’ heeft. De beschermde Sint-Pieterskerk is zowel letterlijk als figuurlijk een aan de kant geschoven getuige van één van de oudste parochies in Haspengouw. Het gebouw heeft immers geen religieuze functie meer en staat opvallend excentrisch aan de rand van de dorpskom. Langs de westelijke benedenrand van de natuurrijke Mombeekvallei stap je vervolgens naar de voormalige spoorwegzate Sint-Truiden – Borgloon – Tongeren … het zgn. Fruitspoor dat – als de planning klopt – in de loop van het verkiezingsjaar 2024 als ‘topfietsroute met alles erop en eraan’ heropend zal worden. Maar ook nu al moet je als trage landschapswandelaar dit smalle spoor delen met soms snelle fietsrecreanten, op pad tussen de knooppunten 136 en 139. Wees er voorzichtig! Een paar honderd meter voorbij het voormalig spoorwegstation van Jesseren verlaat je de spoorwegzate. Je bent dan op een kattensprong van de kerk van Jesseren, het eindpunt van deze landschapswandeling … een zweefvlucht tussen alluviaal groen en panoramisch blauw! 

De Piringenlus

Nieuw in het globale wandelaanbod ‘Pittoreske kerkdorpen’ is de Piringenlus, een uitbreiding (± 5 kilometer) van de Verborgen Mooiswandeling Beukenberg. Deze wandeling start op het Herman Dessersplein, vlakbij de Sint-Gertrudiskerk van Piringen. De ruige kerktoren bevat een amalgaam van bouwstenen en showt stilistische kenmerken van meerdere bouwstijlen. Wij wandelen rond in wijzerzin en volgen eerst de rode driehoek, vervolgens de blauwe ruit en dan weer de rode driehoek (zie kaart). Bewoning is er alleen in het begin en aan het eind van de wandeling, nl. in het noordelijk deel van het kerndorp Piringen. Tussenin charmeren de rust en de stilte van het landschap op de zwakke zuidhelling van de Fonteinbeekvallei waar akkerbouw (maïs, aardappelen) en fruitteelt (appel en peer) dominant zijn. De noordhelling is veel steiler en grotendeels bebost (foto). In dit hellingbos schuilt de burchtruïne van Kolmont … even onzichtbaar als ontoegankelijk voor de cultuurtoerist. Voor meer duiding over dit icoon van de Loonse geschiedenis verwijs ik naar de Haspengouwblog ‘Kolmont, een vergeten bergvesting’. De wandelroute dwarst ook tweemaal het tracé – in loco geen wandel- of fietspad maar … een lineair ruderaal natuurgebied! – van de reeds vermelde spoorlijn tussen Sint-Truiden en Tongeren. Aan het eind van de wandeling stel je vast dat Piringen een dorp in volle transitie is. Restanten van vakwerk, boerderijen en ruime poorten worden in het huidig dorpsbeeld geduld als restanten van het agrarisch verleden.  Piringen evolueert volop naar een woondorp op een boogscheut van Tongeren.

Landschapspark Hart van Haspengouw

Toen ik deze blog tijdens de namiddag van 13 oktober – een vrijdag – finaliseerde, vernam ik via het Radio 1 Nieuws dat het ‘Hart van Haspengouw’ zich voortaan een Vlaams landschapspark mag noemen. Tof en fijn, mijn decennialange stille inzet voor de promotie van deze regio heeft dan misschien toch iets opgeleverd. Dit fijn gevoel maakte nauwelijks enkele uren later plaats voor ergernis toen het VRT NWS Journaal dit bericht met de bijgaande kaart (!) op de kijker losliet. ‘Het hart van Gaspenhouw’ … intriest zonder meer. Zo ‘n gevoel had ik ook tussen het natuurgebied Waerdeveld en het brugje over de Marmelbeek tijdens de landschapswandeling Jesseren (supra). Indien de reconversie van de Haspengouwse fruitteelt – hectares plastieken tunnels voor allerhande zachtfruit, vergezeld van hopen ijzersterke bogen en stapels lege transportbakken … inderdaad, we waanden ons toen even in Rommelgem – dermate voortschrijdt, zullen de landschappelijke troeven in het Hart van Haspengouw in ijltempo verschralen. Continue kwaliteitscontrole lijkt me dus een basistaak voor de toekomstige beheerders van het ‘Hart van Haspengouw’. Dit geldt ook voor de tracés van de voormalige spoorweg (de afgedankte bedding van het fruitspoor tussen Sint-Truiden via Borgloon naar Tongeren) waarop zowel fietsers als wandelaars toegelaten zijn. Hier zijn gescheiden beddingen geen overbodige luxe want laagvliegende e-bikers vormen er een reëel gevaar voor de trager genietende voetentrammer … we kunnen er – godzijdank – nog van getuigen. Hopelijk houden de architecten van het toekomstig toptoeristisch fruitspoor hier rekening mee; binnen het momenteel begroot bedrag van 8 331 000 euro zou dit alleszins wenselijk zijn.

De kwaliteit van een landschap? — De Georetogids Hartelijk Haspengouw 2024–25!

Gezien mijn verleden kijk ik reikhalzend uit naar de zicht- en tastbare impact van de nominatie van het Hart van Haspengouw als Vlaams Landschapspark dat geografisch nagenoeg samenvalt met het stroombekken van de Herk en Mombeek. Welke consequenties heeft deze nominatie voor de lokale bevolking, de recreanten en toeristen, de nakende agrarische en landschappelijke ontwikkeling van de regio? En hoe gaan de niet-geselecteerde delen van Haspengouw hierop reageren, nl. de meer excentrisch gelegen ledematen als daar zijn Herk-de-Stad, Nieuwerkerken, Sint-Truiden, Gingelom, Herstappe, Riemst, Bilzen, Hoeselt en het grootste deel van Tongeren? Krijgen we, naast de gevestigde waarden Droog- en Vochtig-Haspengouw, nu ook een Haspengouw met twee versnellingen? Met deze peil ik of er in de marge van het pas ontloken landschapspark ‘Hart van Haspengouw’ belangstelling bestaat voor de creatie van een objectieve waarde- en kwaliteitsmeter omtrent de toeristische ontsluiting van het natuur-, landschaps- en erfgoedaanbod. Dit zou dan resulteren in de redactionele samenstelling – door een team van specialisten – van een gids waarin hogergenoemd aanbod objectief gepresenteerd wordt. Ik denk hierbij aan de culinaire voorbeelden van de Michelin- of Gault&Millaugidsen. Vermits ik in een publicatie uit 1982 het natuur- én landschapstoerisme als ‘geotoerisme’ definieerde en dit nadien concretiseerde met de uitgave van een 70-tal Georeto-geogidsen over geheel Vlaanderen, stel ik gaarne de benaming van mijn geesteskind Georeto als herkenbaar promotiemiddel ter beschikking. Even proberen: in de prenatale Georetogids Hartelijk Haspengouw 2024-25 zou ik de Landschapswandeling Pittoreske Kerkdorpen een experimentele 13,5/20 en één vulkaantje toekennen. Hoe meer vulkaantjes, des te groter moet het wauw-gevoel bij een bezoek of beleving zijn. De gerestaureerde Sint-Odulfuskerk van Borgloon zou in zo ’n ranking een vlotte 16/20 kunnen scoren en met drie vulkaantjes bekroond worden. Een zinvol idee? Zin om op de een of andere wijze te participeren? Laat het me gerust weten. Het zal deugd doen aan het Hart en de overige Ledematen van Haspengouw.

Lapis, mors-abolescens.
25 oktober 2023